NETÂYİCÜ’L-A'MÂL VE MENÂHİCÜ’L-EBRÂR İSİMLİ ESERDE DUDAK UYUMU

Klasik Osmanlı Türkçesi dönemi eseri olan Netâyicü’l-Aèmâl ve Menâhicü’l-Ebrâr’ın müellifi veya mütercimi belli değildir. Eser, dudak uyumu sürecinin gelişimini göstermesi açısından önemlidir.Bu makalede, Klasik Osmanlı Türkçesi döneminde yazılan Netâyicü’l-A'mâl ve Menâhicü’l-Ebrâr isimli eserde geçen dudak uyumu değerlendirilerek bu alandaki çalışmalara katkıda bulunmak amaçlanmıştır.Dudak uyumu Türkçenin her devrinde her sahada kelime bünyesine kuvvetle hâkim olan bir uyum değildir. Batı Türkçesinde dudak uyumu, tarihî süreç içinde gelişmiştir. Eski Anadolu Türkçesinde umumî temayül yuvarlaklaşma yönündedir. Eski Anadolu Türkçesinin sonundan itibaren bazı uyuma bağlı örnekler görülse de Batı Türkçesinde dudak uyumu süreci Klasik Osmanlı Türkçesi döneminin ilk zamanlarında başlamış ve bu süreç dönemin sonunda tamamlanmıştır. Netâyicü’l-A'mâl ve Menâhicü’l-Ebrâr isimli eserde, dudak uyumuyla ilgili gelişmeleri gösteren örneklerin yanında dudak uyumu sürecine aykırı örneklere de rastlanmıştır. Metindeki dudak uyumuna aykırı örnekler yeni bir uyumsuzluk oluşturmuştur. Bazı eklerde düzleşmeye veya yuvarlaklaşmaya bağlı olarak tersine uyumsuzluk olarak nitelendirebileceğimiz yeni uyumsuzluklar tespit edilmiştir. Bu çalışmada eserde tespit edilen dar düz ve dar yuvarlak ünlülü kelime tabanları ve ekler değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Netâyicü’l-A’mâl ve Menâhicü’l-Ebrâr, Mehekkü’l-İlim ve’l-Ulemâ, Klasik Osmanlı Türkçesi, dudak uyumu, düzleşme, yuvarlaklaşma, tersine uyumsuzluk.

Labial Harmony in Netâyicü’l-A‘mâl ve Menâhicü’l-Ebrâr

Netâyicü’l-A’mâl ve Menâhicü’l-Ebrâr, whose their authors and interpretators are still unknown, belongs to Classical Ottoman Turkish era and have significant importance in terms of showing the progression of labial harmony process. This article aims to contribute to the studies on this field by focusing on labial harmony in Netâyicü’l-A’mâl ve Menâhicü’l-Ebrâr. Liabial harmony is not a dominant feature over the words of Turkish in its every era and range. It has progressed historically in Western Turkish. In Old Anatolian Turkish the general tendency would be towards labiazation. Even though some examples that abide with harmony rule could be seen from end of Old Anatolian Turkish, labial harmony process in Western Turkish had commenced in early decades of Classical Ottoman Turkish and was completed at the end of the same period. In Netâyicü’lA’mâl ve Menâhicü’l-Ebrâr along with words that bear examples for laible harmony process, there are also contrary examples to this process. The examples in the text that are contrary to labial harmony had generated a new inharmoniousness. Some new samples of inharmoniousness, that in some cases, depend on plainness or labialization which might be called “reverse inharmoniousness”. In this article word bases and affixes consist of close rounded and close unrounded vowels which were found in the text have been studied

Keywords:

Netâyicü’l-A’mâl ve Menâhicü’l-Ebrâr, Mehekkü’l-İlim ve’l-Ulemâ, Classical Ottoman Turkish, labial harmony, plainness, labialization, reverse inharmoniousness.,

___

AKKUŞ, Muzaffer (1995). Kitab-ı Gunya, Ankara: TDK Yay.
BANGUOĞLU, Tahsin (1990). Türkçenin Grameri, Ankara: TDK Yay.
BOZ, Erdoğan (2007). “İmâdü'l-İslâm'da Ünlü Uyumları”, IV. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I, 24-29 Eylül 2000, Ankara 2007, TDK Yay.: 217-232.
BRENDEMOEN, Bernt (1980). “Labiyal Ünlü Uyumunun Gelişmesi Üzerine Bazı Not- lar”, Türkiyat Mecmuası, 1977-1979, C. 19: 223-240.
DEMIR, Necati (2004). Danişmend-name, Ankara: Akçağ Yay.
DEVELI, Hayati (1995). Evliya Çelebi Seyahatnamesine Göre 17. Yüzyıl Osmanlı Türkçesinde Ses Benzeşmeleri ve Uyumlar, Ankara: TDK Yay.
DUMAN, Musa (2000). Birgili Muhammed Efendi, Vasiyyet-name, İstanbul: R Yay.
DUMAN, Musa ve Yağmur, Ömer (2010). “-Up Zarf-fiil Ekinin Eski Anadolu Türkçesindeki Fonetik Durumu”, Uluslararası Eski Anadolu Türkçesi Araştırmaları Çalıştayı Bildiri- leri (1-2 Aralık 2010), İstanbul: 115-153.
ECKMANN, Janos (1988a). “Çağatayca”, Tarihî Türk Şiveleri, (çev. Mehmet Akalın), Ankara: 211-245.
ECKMANN, Janos (1988b). “Harezm Türkçesi”, Tarihî Türk Şiveleri, (çev. Mehmet Akalın), Ankara: 173-210.
ERGIN, Muharrem (1951). “Kadı Burhaneddin Divanı Üzerinde Bir Gramer Denemesi”, TDED IV/3, 30 Haziran 1951: 287-327.
ERGIN, Muharrem (1985). Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Boğaziçi Yay.
GABAIN, A. von (1988). Eski Türkçenin Grameri, (çev. Mehmet Akalın), TDK Yay., Ankara.
GÜLSEVIN, Gürer (1997). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, Ankara: TDK Yay.
HACIEMINOĞLU, Necmettin (1997), Harezm Türkçesi ve Grameri, Ankara.
KARADOĞAN, Ahmet (2001). “Eski Anadolu Türkçesinde Yuvarlaklaşan Ekler”, TDAY Belleten, 2001/I-II, S. 44: 171-179.
KARTALLIOĞLU, Yavuz (2008). “Osmanlı Türkçesindeki Ekler Dudak Uyumuna Göre Nasıl Okunmalıdır?”, Turkish Studies, Volume 3/6 Fall 2008: 449-470.
KARTALLIOĞLU, Yavuz (2010), Bernardo da Parigi’nin Söz Kitabı 400 Yıllık İtal- yanca – Türkçe Sözlük, Ankara: Gazi Kitabevi.
KARTALLIOĞLU, Yavuz (2011). Klasik Osmanlı Türkçesinde Eklerin Ses Düzeni (16, 17 ve 18. Yüzyıllar), Ankara: TDK Yay.
MANSUROĞLU, Mecdut (1988). “Eski Osmanlıca”, Tarihî Türk Şiveleri, (çev. Mehmet Akalın), Ankara, s. 247-276.
ÖZKAN, Abdurrahman (2008). "Mehekkü'l-İlim ve'l-Ulemâ İsimli Eserde Dudak Uyumu", I. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Sempozyumu (23-26 Ekim 2007) Bildirileri, Isparta: 479-496.
ÖZKAN, Abdurrahman (2009a). Mehekkü'l-İlim ve'l-Ulemâ, Giriş - İnceleme - Metin - Dizinler - Tıpkıbasım, Isparta: Fakülte Kitabevi.
ÖZKAN, Abdurrahman (2009b). Şirvânlı Mahmûd Târîh-i İbn-i Kesîr Tercümesi (Gi- riş-İnceleme-Metin-Dizin), Ankara: TDK Yay.
ÖZKAN, Mustafa (1993). Manhmûd b. Kâdî-i Manyâs, Gülistan Tercümesi, Giriş - İnce- leme - Metin - Sözlük, TDK Yay., Ankara.
ÖZKAN, Mustafa (2013). Türk Dilinin Gelişme Alanları ve Eski Anadolu Türkçesi, Filiz Kitabevi, İstanbul.
TIMURTAŞ, Faruk Kadri (1994). Eski Türkiye Türkçesi (XV. Yüzyıl), İstanbul: Ende- run Kitabevi.
TOKER, Mustafa (2011). Anonim Satır Altı Kur'an Tercümesi I (İnceleme - Metin- Tıpkıbasım Örnekleri), Konya: SÜ Basımevi.
TULUM, Mertol (2002). “17. ve 18. Yüzyıllarda İstanbul Türkçesi: Sesler ve Uyumlar Üzerine Bir Değerlendirme”, Türkler, C. 11, Editorler: Hasan Celal Güzel vd., Ankara: 489-508.
TULUM, Mertol (2011). 17. Yüzyıl Türkçesi ve Söz Varlığı, Ankara: TDK Yay.
YELTEN, Muhammet (1998). Şirvanlı Mahmud, Tarih-i İbn-i Kesir Tercümesi (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük), Ankara: TDK Yay.