İslam Öncesi Orta Asya Tarihi Coğrafyasında Bedahşan Bölgesi ve Türk Tarihindeki Yeri

Orta Asya’nın güney kesimlerinin 10.yüzyıldan itibaren İslamlaşmasıyla birlikte Türkleşmesinin de önünü açacak olan ve kaynaklarda Türkistan olarak adlandırılacak olan kesimlerinin Türklerle ilgili tarihini, önce Türgişler 7-8.yüzyıl , sonra da Karahanlılarla 9. yüzyıl ve sonrası birlikte işliyoruz hep. Kronolojik olarak onlardan önce gelen süreci ise İç Asya, özellikle Moğolistan ve Çin’in kuzeyi üzerinden inceliyoruz. Oysa 7. yüzyılda Moğolistan’daki Uygurların Göktürkleri devirirken, bazı kavimler göçlerine sebep olmaları sonucu Orta Asya’da Türgişlerin ortaya çıkmasına benzer bir süreç, Türgişlerden yaklaşık üç yüzyıl öncesinde, Orta Asya’nın güney topraklarında ortaya çıkan Akhun/Eftalitlerin de başına gelmişti. Aynı şekilde İslam öncesi Türk-İran ilişkileri, hep Sogdlar üzerinden, Sogdların Göktürkler ve Uygurlar üzerindeki kültürel etkileri üzerinden, İç Asya merkezli bir konu olarak incelene gelmiştir. Oysa konunun bir de daha güney topraklarındaki Eftalitlerin merkezi Bedahşan bölgesiyle de ilgisi vardır. İlk defa ortaçağ İslam kaynaklarında Bedahşan olarak geçen kelimenin ilkçağdaki söylenişini bilemiyoruz. Onun okunuşuna en yakın kelime Hsüan-tsang’da Po-tuo-chuang-na şeklinde geçer. Toharistan’ın bir parçası olduğunu biliyorsak da, Bedahşan tam olarak neresidir, Toharistan net olarak nereleri kapsar muallaktır. Batı İran dünyasını Perslerin egemenlik sahası olarak düşünürsek, buraların da doğu İran dünyası olduğunu söyleyebiliriz. İran dünyasının Orta Asya’da yer alan kesimlerinin batısını ve batısındaki adlandırmaları takip edebiliyoruz: Transoxiana, Sogdiana, Baktria, Gandara gibi. Doğusu için ise topyekün Toharistan tabiri kullanılıyor görünmektedir. Fergana, Bedahşan ve Doğu Türkistan’ın batısında yer alan yerleşimleri içerecek şekilde. Toharistan’ın bir parçası olan Bedahşan bölgesinin Türk halkları tarihiyle ilgisi ise Akhun/Eftalitlerle başlar. Bedahşan, aynı zamanda, Karluklarla ilgili soru işaretlerinin de araştırılması gereken yerdir. Yabguluktan öteye geçememeleri, bir de Pamir-Hindikuş arası dağlık bir bölge ve etrafında konuşlanmalarından dolayı, Karluklar hakkında bilgimiz çok azdır. Bu makalenin amacı, Orta Asya’nın Hind dünyasına sınır güney bölgesi Bedahşan’da, “İslam öncesi Türk izleri neydi?” sorusuna cevap aramaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Bedahşan, Toharistan, Akhun, Eftalit, Karluk, Kalaç Halaç .

Badakhshan Region in the Pre-Islamic Historical Geography of Central Asia and Its Place in Turkish History

In Turkish history, the southern parts of Central Asia those that would go on to become first Islamized and then Turkicized from the 10th century onward, and that are referred to as Turkistan in literature are always dealt with in the context of the Turgesh 7th–8th centuries and then the Kara-Khanids 9th century onward . The chronological timeline preceding this, however, tends to be studied in the context of Inner Asia particularly Mongolia and northern China . However, just as the Uyghurs in Mongolia caused a migration of tribes after overthrowing the Göktürks in the 7th century, leading thus to the emergence of the Turgesh, the White Huns/Hephtalites emerged out of the southern part of Central Asia around three centuries before the Turgesh underwent a similar process. In a similar vein, pre-Islamic Turkish-Iranian relations are always addressed in the context of the Sogdians and their cultural influence on the Göktürks and Uyghurs, being treated as an Inner Asia-centered issue. However, this issue also takes in the Badakhshan region to the south, as the land of the Hephtalites. The word Badakhshan made its first appearance in medieval Islamic sources, and although we do not know about the pronunciation of the word in antiquity, the word Po-tuo-chuang-na – as the word with the closest pronunciation – appears in Xuanzang’s writings. We know it was part of Tokharistan, but the exact location of Badakhshan, like the boundaries of Tokharistan, remain unclear. If we think of the Western Iranian world as being dominated by Persians, it would be fair to refer to this region as the Eastern Iranian world. We know about the western sections of those parts of the Iranian world that were located in Central Asia, including their names: Transoxiana, Sogdiana, Bactria, Gandara, etc. The word Tokharistan, however, seems to be used to describe the entire eastern section, covering Farghana, Badakhshan and other settlements to the west of Eastern Turkistan. The relationship between the Badakhshan region, which is part of Tokharistan, and the history of the Turkic peoples starts with the White Huns/Hephtalites, and this is the region where one would start looking to find answers to questions about the Karluks. Our knowledge of the Karluks is very limited, having been organized as a yabghu state that settled in and around a mountainous region between Pamir and Hindu Kush. This article seeks to answer the following question: What traces of the pre-Islamic Turkic peoples can be found in Badakhshan, as the southern reach of Central Asia, bordering the Indian world?

Keywords:

Badakhshan, Tokharistan, Akhun, Heptalith/Ephthalith, Karluk Qarlugh, Khalach,

PDF

___

Akbulut, Dursun Ali. “Akhunlar (Kionit/Hyon) ve Aftalitler Çağında Maveraünnehir ve Horasan’da Türkler”, Türkler, cilt 1, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, ss. 831-844.
Ay, Zahide. Nâsır-ı Hüsrev ve Sonrasında Bedahşan İsmailileri (10-15. Yüzyıllar).Tarih Vakfı Yurt Yayınları. İstanbul, 2013.
______, “The Wakhis of Gojal (Upper Hunza): An Historical Analysis Within the Context of Ismailism in Badakhshan”, Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, sayı 19, 2019, ss. 81-111.
Babur, Gazi Zahireddin Muhammed. Babürname, çev. Reşit Rahmeti Arat, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2006.
Barthold, V.V. Moğol İstilasına Kadar Türkistan, haz. H.D.Yıldız, Ankara, 1990.
_______, “Badakhshan”, EI, birinci baskı, cilt 2, E.J.Brill, 1987, ss. 552-554.
_______, “Tacikler”, Orta Asya, çev. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul, 2010, ss. 164-183.
Bergreen, Laurance. Marco Polo from Venice to Xanadu, Quercus, London, 2009.
Bobrinskoy, Aleksey. “Secta Ismailiya v russkih i Buharaski. predelah sredney azii”, Etnografiçesko Obozreni, yy, Moskova, 1902, ss. 1-18.
Czedledy, K. Bozkır Kavimlerinin Batı’dan Doğu’ya Göçleri, haz. E. Çoban, İstanbul, 1988.
Cöhce, Salim. “Hindistan’da ilk Türk Hakimiyeti: Kuşanlar ve Akhunlar”, Türkler, cilt 1, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, ss. 815-820.
Cunnigham, A. Later Indo-Scythans, ed. A.K. Narain, Varasani, 1962.
Dani, A.H. “The Western Himalayan States”, History of Civilizations of Central Asia, cilt 4, ed. M. S. Asimov ve C. E. Bosworth, Unesco Publishing, 1998, ss. 215-225.
Duğlat, Mirza Muhammed Haydar. Tarih-i Reşidi, çev. Osman Karatay, Selenge Yayınları, İstanbul, 2006.
Ekrem, Erken. Hsüan-Tsang Seyahatnamesi’ne Göre Türkistan, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, Kasım 2003.
Fraser W.K.-Tytler, Afghanistan: A Study of Political Developments in Cenrtal Asia, New York, 1950.
Frye, Richard. Antik Çağlardan Türklerin Yayılmasına Orta Asya Mirası, çev. Füsun Tayanç ve Tunç Tayanç, Arkadaş Yayınları, Ankara, 2009.
Golden, Peter B. , “Orta Asya’da İslamiyetin İlk Dönemleri ve Karahanlılar”, çev. Halil Berktay, Erken İç Asya Tarihi, ed. Denis Sinor, İletişim Yayınları, İstanbul, 2000, ss. 459-497
________, Türk Halkları Tarihine Giriş, çev. Osman Karatay, Karam, Ankara, 2002.
Grousset, R. Bozkır İmparatorluğu, haz. R. Uzmen, İstanbul 1993.
Harmatta, J. “Tokharistan and Gandhara under Western Türks Rule”, History of Civilisations of Central Asia, cilt 3, ed. B.A. Litvinsky, Unesco Publishing, 1996, ss. 367-383.
Hudud al-Alem (Mine’l-Meşrik İle’l Magrib), haz. V. Minorsky, çev. Abdullah Duman ve Murat Ağarı, Kitabevi, İstanbul, 2008.
Iskandarov, Istoria Pamira, Horog, Pamir, 1995.
Istahri. Kitâbu Mesâliki’l-Memâlik, ed. De Goeje, Brill, Leiden, 1967.
İbn Havkal. “Surat el-arz”, İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, haz. Ramazan Şeşen, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 2001, ss. 212-251.
Jarring, G. Bugünkü Afganistandaki Türk Cemaatleri Hakkında, çev. A.M. Haymana Yaylalıgil, İstanbul, 1943.
Konukçu, Enver. Kuşan ve Ak-Hunlar Tarihi, Ankara 1973.
_______“Akhunlar”, Türkler, cilt 1, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, ss. 827-830.
Litvinsky, B.A. “The Hepthalite Empire”, History of Civilizations of Central Asia, cilt 3, ed. B.A. Litvinsky, Unesco Publishing, 1996, ss. 135-162.
Kaşgarlı Mahmud, Divanü Lügati’t-türk Tercümesi III, haz. B. Atalay, Ankara, 1999.
el-Makdisi. Ahsenü’t-Tekâsim fî Ma’rifeti’l-Ekâlim, ed. De Goeje, Brill, Leiden, 1967.
Mesudi. Muruc ez-Zeheb (Altın Bozkırlar), çev. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul, 2004.
Minorsky, V. “The Turkish Dialect of the Khalaj”, Bulletin of the School of Oriental Studies, cilt 10, No 2, 1940, ss. 417-437.
Roux, Jean-Paul. Orta Asya, çev. Lale Arslan, Kabalcı Yayınları, İstanbul, 2001.
Sinor, Denis. “Hun Dönemi”, Erken İç Asya tarihi, çev. Mete Tunçay, İletişim Yayınları, İstanbul, 2000, ss. 245-282.
Şeşen, R. İslam Coğrafyacılarına göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 2001.
Shahrani, M. Nazif Mohib. The Kirghiz and Wakhi of Afganistan. Seattle and London: University of Washington Press, London, 1979.
Ebu Cafer Muhammed bin Cerir et-Taberi, Tarih-i Taberi, çev: M. Faruk Gürtunca, Sağlam Yayınevi, ty
Togan, Nazmiye, “Peygamberin Zamanında Şarki ve Garbi Türkistanı Ziyaret eden Çinli Budist Rahibi Hüen-Tzang’ın Bu Ülkelerin Siyasi ve Dini Hayatına Dâir Kayıtları”, ITED, IV (1964), ss. 19-55.
Togan, Z. Velidi. Umumi Türk Tarihine Giriş, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1981.
________, Oğuz Destanı: Reşideddin Oğuznamesi, Tercüme ve Tahlili, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1982.
________, “Eftalit Devletini Teşkil eden Kabilelere Dair”, Atatürk Üniversites Fen-Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi XIII/I, Erzurum, 1985, ss. 58-63.
Wood, John. A Journey to the Source of the River Oxus. John Murray, Albemarle Street, London, 1872 (yeniden basım: Gregg International Publishers Limited Westmead, Hants, England, 1971)
Yakubi. Ülkeler Kitabı, çev. Murat Ağarı, Ayışığı Kitapları, İstanbul, 2002.
Yazıcı, Orhan. “Gılcayların Menşei”, Orta Doğu Araştırmaları Dergisi, cilt 4, sayı 1, Elazığ, Ocak 2006, ss. 31-49.