Türkiye Selçuklularında Vâizler ve Vaaz Geleneği Hakkında Bazı Değerlendirmeler (XIII-XIV. Yüzyıllar)

Vaaz, İslam tarihi ve kültüründe halkın başta dinî ve ahlakî konularda olmak üzere hemen her konuda eğitilmesinde ve bilinçlendirilmesinde başvurulan en yaygın araçlardan biridir. Vâizlik Hz. Peygamber’den günümüze kadar süregelen bir din hizmeti ve irşad faaliyetidir. Tarih boyunca tüm İslam ülkelerinde olduğu gibi Türkiye Selçuklularında da cari olan dinî kurumlardan biridir. Çalışmamızda bu köklü ve yaygın geleneğin bir parçası olarak XIII-XIV. yüzyıllarda Anadolu’da yaşamış bazı vâizlere ve vâizlik yönleri olan sûfîlere değinilmiştir. Bu kapsamda vâizlerin biyografisine ve vâizliğin kurumsal yapısına ilişkin muasır kayıtlarda geçen veriler bir araya getirilerek analiz edilmiş; özellikle vaaz uygulamalarının dinî ve irfanî hayattaki yeri ve vâizlerle sûfîler arasındaki münasebetlerin mahiyeti üzerinde durulmuştur. Zira bu hususlardaki bilgilerimizin büyük bir çoğunluğunu, başta menâkıbnâmeler olmak üzere, tasavvufî kaynaklara borçluyuz. Konu dönemin diğer İslam beldelerindeki vâizler ve vaaz uygulamalarıyla karşılaştırmalı bir biçimde ele alınmıştır. Bu sayede Türkiye Selçukluları döneminde Anadolu’daki vaaz geleneği hakkında bir fikir edinilmesi amaçlanmaktadır. Bu dönemdeki vâizlik kurumuna ve vaaz uygulamalarına baktığımızda, günümüzde olduğu gibi, mübarek gün ve gecelerde de vaazların verildiğini; Osmanlılarda olduğu gibi, cuma vaazlarının cuma namazı öncesi değil de sonrası icra edildiğini; vâizliğin, doğası gereği özellikle tefsir ilmi ile ilişkilendirildiğini; vaazlarda gerçek dışı ve abartılı hikâyelere yer verilmesinin doğru bulunmadığını görüyoruz. XIII-XIV. yüzyıllarda Anadolu’da yaşamış vâizlere ve vâizlik yönleri olan sûfîlere baktığımızda, Türkiye Selçukluları dönemindeki vaaz geleneğinin oluşumunda Türkistan, Mâverâünnehir ve Horasan gibi kadim medeniyet havzalarından göç eden insanların da etkisinin olduğunu görürüz. Nitekim Anadolu söz konusu dönemde ilmî-irfanî açıdan da aynı kaynaklardan beslenmiştir. Ayrıca bu dönemde tasavvuf devlet ve toplumun pek çok kesimini etkisi altına almıştır. Tasavvufî düşüncelerin yayılması ve toplumu etkilemesini sağlayan mecralardan biri de sûfî şeyhlerinin muhtelif mekânlarda gerçekleştirdikleri vaazlardır. Vaaz geleneği hakkında dikkate sunulan bilgiler ve ulaşılan sonuçlar, sûfî ve halk dindarlıklarının karakteristik özelliklerini anlama ve bunları günümüzdekilerle karşılaştırma imkânı sunması açısından da büyük önem arz etmektedir.

Some Evaluations about Preachers and Sermon Tradition in the Seljuks of Turkey (13-14th Centuries)

The sermon is one of the most common instruments referred to in educating and raising the awareness of community in almost all subjects, especially pertaining to religious and moral issues in Islamic history and culture. Being a preacher is a religious service and guidance activity that has been going on since the Prophet Muhammad. As in all Islamic countries throughout the history, it was also one of the religious institutions in force in the Seljuks of Turkey. In this study, as a part of this deep-rooted and common tradition, some preachers who lived in Anatolia in the 13-14th centuries and sufis, who had preacher qualifications, were mentioned. In this context, the data recorded at that period related to the biography of preachers and the institutional structure of being a preacher were collected and analyzed; specifically the importance of preaching practices in religious and lore life and the nature of the relations between the preachers and the sufis were emphasized. Because we owe most of our knowledge on these issues to sufi sources, particularly to manaqibnamas. The subject is discussed in a comparative manner with the preachers and preaching practices in other Islamic cities of the period. Therefore, it is aimed to gain an idea about the sermon tradition in Anatolia during the period of Seljuks of Turkey. When we look at the institution of preachers and preaching practices in this period, the following cases were observed; as at the present time, sermons were given on blessed days and nights; as in the Ottomans, friday sermons were performed after friday prayers not before; the preacher was, by its nature, especially associated with the science of tafsir; it was not right to include unrealistic and exaggerated stories in the sermons. In the 13-14th centuries, when we look preachers and the sufis, with preacher qualifications, active in Anatolia, we can say that the sermon traditions in the Seljuks of Turkey period was also fed from ancient basins of civilization such as Turkestan, Ma wara’un-nahr and Khorasan. As a matter of fact, Anatolia was fed from the same sources in terms of scholarly and lore in the period mentioned. Moreover, sufism influenced many segments of the state and society during this period. One of the means that spread the sufi thoughts and affected the society was the sermons that the sufi sheikhs performed in various places. The data and conclusions presented to the attention about the sermon tradition are of great importance in terms of understanding the characteristics of the sufi and folk religions and enabling them to compare with the present.

PDF

___

Adalıoğlu, H. (2009). Siyâsetnâme. DİA, (C. XXXVII, ss. 304-306). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.

Ahmed Eflâkî. Ariflerin Menkıbeleri, I, çev. Tahsin Yazıcı, İstanbul, Remzi Kitabevi, 1986.

Ahmed Eflâkî. Ariflerin Menkıbeleri, II, çev. Tahsin Yazıcı, İstanbul, Remzi Kitabevi, 1987.

Aksarayî. Müsâmeretü’l-Ahbâr, çev. Mürsel Öztürk, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2000.

Anbarcıoğlu, M. (1986). “Sultanu’l-Ulemâ Baha’eddin Veled’in Hayatı, Eseri ve Düşünceleri”. I. Millî Mevlâna Kongresi (Tebliğler), Selçuk Üniversitesi, Konya, Türkiye, 3-5 Mayıs 1985.

Âşıkpaşazâde. Menâkıbu Tevârîh-i Âl-i Osmân, haz. Kemal Yavuz ve M. A. Yekta Saraç, İstanbul, K Kitaplığı Yayınları, 2003.

Bahâeddin Veled. Maârif, çev. Şadi Aydın ve Elvir Musiç, İstanbul, Rûmî Yayınları, 2018.

Baltacı, Halil. Necmeddîn Dâye Râzî Hayatı Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri, İstanbul, İnsan Yayınları, 2011.

Bayraktar, Mehmet Faruk. Türkiye’de Vaizlik, Tarihçesi ve Problemleri, İstanbul, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2016.

Bayram, Mikâil. Şeyh Evhadü’d-din Hâmid el-Kirmânî ve Menâkıb-Nâmesi, Konya, Basım Yeri Yok, 2008.

Cirit, H. (2012). Vaaz. DİA, (C. XLII, ss. 404-407). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.

Cürcânî. Tarifat Arapça-Türkçe Terimler Sözlüğü, çev. Arif Erkan, İstanbul, Bahar Yayınları, 1997.

Demirci, M. (2000). İbnü’s-Semmâk, Ebü’l-Abbas. DİA, (C. XXI, ss. 204-205). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.

Devletşah. Tezkiretü’ş-Şuarâ, II, çev. Necati Lugal, İstanbul, Tercüman 1001 Temel Eser, 1977.

Döğüş, S. (2015). “Osmanlı Beyliği Topraklarında Ahi Zaviyeleri ve Şeyh Ede Balı Meselesi”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, sayı: 37, s. 61-86.

Ebû Nasr Serrâc Tûsî. el-Lüma’, çev. H. Kâmil Yılmaz, İstanbul, Altınoluk Yayınları, 1996.

Ergenç, Özer. Osmanlı Klasik Dönemi Kent Tarihçiliğine Katkı: XVI. Yüzyılda Ankara ve Konya, Ankara, Ankara Enstitüsü Vakfı Yayınları, 1995.

Evhadüddîn-i Kirmânî. Rubaîler, çev. Mehmet Kanar, İstanbul, İnsan Yayınları, 1999.

Gölpınarlı, Abdülbâki. Mevlânâ Celâleddin, Ankara, İnkılâp Yayınları, 1999.

Hacıgökmen, M. A. (2011). “I. Alaeddin Keykubat Dönemi Emirlerinden Atabey Bedreddin Gühertaş (Gevhertaş)”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, XXX (50): 119-136.

Haykıran, K. R. (2009). “Anadolu’da Bir İlhanlı Valisi: Demirtaş Noyan (1314-1328)”, Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, sayı: 23, s. 161-178.

İbn Battûta Tancî. İbn Battûta Seyahatnâmesi, I-II, çev. A. Sait Aykut, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları, 2004.

İbn Bibi. el-Evâmirü’l-Alâ’iyye fi’l-Umûri’l-Alâ’iyye, çev. Mürsel Öztürk, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.

İbn Kesîr. el-Bidâye ve’n-Nihâye, XIII, çev. Mehmet Keskin, İstanbul, Çağrı Yayınları, 1994.

İmam Gazâlî. İhyâ’u Ulûm’id-Dîn, I, çev. Sıtkı Gülle, İstanbul, Huzur Yayınevi, 2012.

Kara, Seyfullah. Selçuklular’ın Dini Serüveni, İstanbul, Şema Yayınevi, 2006.

Karaismailoğlu, A. (1999). Hüseyin Vâiz-i Kâşifî. DİA, (C. XIX, ss. 16-18). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.

Konyalı, İbrahim Hakkı. Âbideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi, Konya, Yeni Kitap Basımevi, 1964.

Köse, Ö. F. (2016). Cuma Vâizliği. DİA, (C. EK-1, ss. 273). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.

Kurtuluş, R. (1998). Hucend. DİA, (C. XVIII, ss. 272-273). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.

Kurtuluş, R. (2003). Maârif. DİA, (C. XXVII, ss. 271-272). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.

Kutluer, İ. (1999). İbn Gânim, İzzeddin. DİA, (C. XIX, ss. 502). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.

Küçükdağ, Yusuf ve Arabacı, Caner. Selçuklular ve Konya, Konya, Çizgi Kitabevi, 2016.

Lewis, Franklin. Mevlânâ, Geçmiş ve Şimdi Doğu ve Batı, çev. Gül Çağalı Güven ve Hamide Koyukan, İstanbul, Kabalcı Yayınları, 2010.

Mehmed Neşrî. Kitâb-ı Cihan-nümâ, I, haz. Faik Reşit Unat ve Mehmed A. Köymen, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1995.

Mevlânâ Celâleddin. Fîhi mâ-fîh, çev. Abdülbâki Gölpınarlı, İstanbul, Remzi Kitabevi, 1959.

Mevlânâ Celâleddin. Macâlis-i Sab’a, çev. Abdülbâki Gölpınarlı, Konya, Konya Turizm Derneği Yayınları, 1965.

Mez, Adam. Onuncu Yüzyılda İslâm Medeniyeti, çev. Salih Şaban, İstanbul, İnsan Yayınları, 2000.

Mostafavi, Moharram. 13. Yüzyılın Büyük Mutasavvıfı Evhadeddin-i Kirmani ve Anadolu Tasavvufundaki Yeri, İstanbul, Kitap Yayınevi Yayınları, 2016.

Mülâyim, S. (2000). İplikçi Camii, DİA, (C. XXII, ss. 373-375). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.

Necmeddîn-i Dâye. Mirsâdü’l-İbâd, çev. Halil Baltacı, İstanbul, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2013.

Okuyan, Mehmet. Necmuddîn Dâye ve Tasavvufî Tefsiri, İstanbul, Rağbet Yayınları, 2001.

Öğke, A. (2005). “Mevlânâ’nın Mecâlis-i Seb‛a’daki Sohbet Metodu”, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, sayı: 14, s. 251-266.

Örs, D. (2002). “Necmuddîn-i Râzî: Hayatı ve Eserleri”, Nüsha Şarkiyat Araştırmaları Dergisi, sayı: 6, s. 19- 34.

Özgüdenli, O. G. (2012). Urmiye. DİA, (C. XLII, ss. 179-180). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.

Rağıb el-İsfahanî. Müfredât Kur’an Kavramları Sözlüğü, çev. Abdulbaki Güneş ve Mehmet Yolcu, İstanbul, Çıra Yayınları, 2012.

Râvendî. Râhat-üs-sudûr ve Âyet-üs-sürûr, I, çev. Ahmed Ateş, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.

Sahîh Ahmed Dede. Mecmûatü’t-Tevârîhi’l-Mevleviyye, haz. Cem Zorlu, İstanbul, İnsan Yayınları, 2011.

Saklan, B. (1994). Ebû Tâlib el-Mekkî. DİA, (C. X, ss. 239-240). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.

Sipehsâlâr. Risâle, çev. Tahsin Yazıcı, İstanbul, Tercüman 1001 Temel Eser, 1977.

Sultan Veled. İbtidâ-nâme, çev. Abdülbâki Gölpınarlı, Ankara, Güven Matbaası, 1976.

Sümer, Faruk. Oğuzlar, Ankara, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, 1972.

Şems-i Tebrizî. Konuşmalar, I, çev. M. Nuri Gencosman, İstanbul, Hürriyet Yayınları, 1974.

Şems-i Tebrizî. Konuşmalar, II, çev. M. Nuri Gencosman, İstanbul, Hürriyet Yayınları, 1975.

Şevkî Çelebi. Menâkıb-ı Ebû İshâk-ı Kâzerûnî, haz. Fatih Bayram, İstanbul, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2016.

Şeyhoğlu Mustafa. Kenzü’l-Küberâ ve Mehekkü’l-Ulemâ, haz. Kemal Yavuz, İstanbul, Büyeyenay Yayınları, 2013.

Turan, Osman. Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul, Boğaziçi Yayınları, 1998.

Turan, Osman. Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988.

Uludağ, S. (1988). Abbâdî, Ebû Mansûr. DİA, (C. I, ss. 14-15). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.

Uludağ, S. (1989). Ahmed el-Gazzâlî. DİA, (C. II, ss. 70). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.

Uludağ, S. (1997). Hasan-ı Basrî. DİA, (C. XVI, ss. 291-293). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.

Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi, I, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1998.

Ürkmez, R. K. (2018). “Menâkıbnâmelere Göre XIII. Yüzyıl Selçuklu Anadolusu’nda Tasavvufî Zümreler”. Yayınlanmamış doktora tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı.

Yetik, E. (1999). İbn Sem‘ûn. DİA, (C. XX, ss. 314). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.

Zengin, Z. S. (2008). “Osmanlılar Döneminde Yaygın Din Eğitimi Faaliyeti Olarak Hutbeler”, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, XVII (1): 379-398.