BAŞKALARI ARACILIĞIYLA İŞGÖRDÜRMEYE İLİŞKİN TARİHSEL BİR ÖRNEKLEM: HEREKE FABRİKASI’NDA YÖNETİM VE ÖRGÜTLENME ANLAYIŞI

Klasik, modern ve post modern kuramların üzerinde durduğu; başkalarınınasıl en etkin bir biçimde yönetiriz sorusu, kimi zaman kendisini tekrarlayarak kimi zaman ise yeni gelişmelerin içerisinde çözümler arayarak sürecin anlamlanmasına çalışmaktadır. Geçmişe ilişkin örnekler üzerinde yapılan irdelemeler bu anlamda hem bugünün değerlendirilmesinde hem de geleceğe dönük bilginin kullanılmasında önemli bir veri tabanıolarak kullanılabilir. Bu bağlamda 1840’lıyıllarda kurularak hala faaliyet gösteren Hereke Fabrikası, Osmanlı İmparatorluğunun sanayileşme çabasıiçerisinde bir örneklem olarak değil aynızamanda yönetim ve örgüt kuramlarıaçısından da ilginç bulgulara sahiptir. Bu bulgular sadece yerel bir takım çıkarımların ötesinde yönetim ve örgütlenme anlayışına ilişkin uluslar ötesi şirketlere uzanan evrensel bir örnek olarak değerlendirilebilir.

Anahtar Kelimeler:

Yönetim Tarihi, Örgütlenme, OsmanlıDönemi, Hereke Fabrikası, Sanayileşme Süreci

The question, which is pointed out on classic, modern and postmodern theories, of how we manage the others efficiently, tries to explain the process sometimes by searching the solutions through the new developments and sometimes by repeating itself. The searchings which were done on the examples related with the past can be used as an important database both for evaluating today and for using the knowledge oriented to future. In that context Hereke Factory which was constructed in 1840 and is still active is not only an example through the industrialize effort of the Ottoman Empire but also has interesting findings from the point of view of management and organization theories. These findings can be accepted as both an universal example both for the international and local firms

Keywords:

Management History, Organization, Ottoman, Hereke Factory, Industrialization Proces,

PDF

___

(1) Frederick W. TAYLOR, The Principles of Scientific Management, W.W.Norton&Company, New York-1967, s.1-5.
(2) Henry FAYOL, Genel ve Endüstriyel Yönetim, (Çev.M.Asım ÇALIKOĞLU), Adres Yayınları, Ankara-2005,s.135.
(3) John J. WILD, International Business, McGraw Hıll-Sidney-2000, s.216.
(4) Andrew HARRISON, International Business Enterpises, Pilman, London-2000, s. 87.
(5) Helen DERESKY, International Management, Prentice-Hall, New York-2000, s.181.
(6) Kemalettin APAK, Cevdet AYDINELLİ, Mehmet AKIN, Türkiye’ de Devlet Sanayi ve Maadin İşletmeleri, Selüloz Basımevi, İzmit-1952,s.177.
(7) Türk Ansiklopedisi, MEB, C.19, Ankara-1971, s.179-180
(8) Edward C. CLARK, “Osmanlı Sanayi Devrimi”, Osmanlı ve Batı Teknolojisi-Yeni Araştırmalar, Yeni Görüşler, Yay. Haz. Ekmeleddin İHSANOĞLU, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayını, İstanbul-1992, s.45-46.
(9) Sümerbank Hereke Yünlü ve Halı Dokuma Sanayii Müessesesi 1949 Yılı Raporu, Tarihçe Kısmı, s.1
(10) B.O.A. H.H.D. 69/7a.
(11) B.O.A. H.H.D. 69/7a.
(12) B.O.A. H.H.D. 69/12a.
(13)Edward C. CLARK, The Emergence of Textile Manifacturin Entrepreneurs in Turkey-1880-1968, Princeton University, 1969, Yayınlanmamış Doktora Tezi, s.40
(14)B.O.A. H.H.D. 69/11a-b
(15)B.O.A. H.H.D. 69/4a.
(16)Önder Küçükerman, Anadolu’nun Geleneksel Halı ve Dokuma Sanatı İçinde Hereke Fabrikası-Saray’ dan Hereke’ ye Giden Yol, Sümerbank, 1.Baskı, İstanbul–1987, s.47
(17)Kemalettin APAK, Cevdet AYDINELLİ, Mehmet AKIN, a.g.e, s.177
(18)Türk Ansiklopedisi, MEB, C.19, Ankara–1971, s.179–180
(19)Edward C. CLARK, “Osmanlı Sanayi Devrimi”, a.g.e, s.45–46.
(20)Sümerbank Hereke Yünlü ve Halı Dokuma Sanayii Müessesesi 1849 Yılı Raporu, Tarihçe Kısmı, s.1
(21)Edward C. CLARK, a.g.e, s.45-46.
(22)Yavuz Cezar, Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişme, XVIII. yy. dan Tanzimata Mali Tarih, İstanbul–1986, s.98.
(23)B.O.A. H.H.D. 256/2b (12.Ca.1262–10.Mayıs.1846)
(24)B.O.A. H.H.D. 69/9la (23.R.1263–10.Nisan.1847)
(25)B.O.A. H.H.D. 568 (13. Mart.1269–25.Mart.1863)
(26) B.O.A. H.H.D. 258/2a-b, 3a-b. (18.Z.1262–7.Aralık.1846)
(27)B.O.A. H.H.D. 255/4 ve 9.
(28)B.O.A. H.H.D. 255/13 (11C 1263–27.Mayıs.1847)
(29)B.O.A. H.H.D. 255/15 ( 27.B.1263–11.Temmuz.1847)
(30)B.O.A. H.H.D. 69/1a.
(31)Tevfik GÜRAN, Tanzimat Döneminde Osmanlı Maliyesi: Bütçeler ve Hazine Hesapları (1841-1861), A.K.T.D.Y.K., TTK. Yayınları, Ankara–1989, s.247
(32)B.O.A. H.H.D. 86/11b (Mart-Mayıs 1284–1868)
(33) B.O.A. H.H.D. 69/15b ( 1.Kanun-i. Evvel 1261- 30.Eylül. 1262– 13.Aralık.1845-12.Ekim.1847)
(34)B.O.A. H.H.D. 255/12 (23.Ra.1263–11.Mart.1847)
(35)B.O.A. H.H.D.86/10b (3.Ra.1282/13.Temmuz.1281–20.Haziran.1865)
(36)B.O.A. Yıldız Mtv. 181/10
(37)B.O.A. Yıldız Mtv. 244/22
(38)Önder Küçükerman, a.g.e., s.51
(39)B.O.A. Yıldız Mtv. 298/96
(40)B.O.A. Yıldız Mtv. 313/55
(41)B.O.A. H.H.D. 563/91a (1852/53).
(42) B.O.A. H.H.D. 69/8a (13. Ra.1262–25.Ocak.1846).
(44)B.O.A. H.H.D. 15/62 (22.Za.1301-18.Eylül.1884)
(43)Rıfat Önsoy, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Katıldığı İlk Uluslararası Sergiler ve Sergi-I Umumi-I Osmanî -1863 İstanbul Sergisi-”, Belleten, C.LXVII, Sayı. 185, s.200,202.
(45) Emre DÖLEN, Tekstil Tarihi,-Dünya’da ve Türkiye’ de Tekstil Teknolojisinin ve Sanayiinin Tarihsel Gelişimi, Marmara Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi Yayınları, İstanbul–1992, s. 415
(46)Önder Küçükerman.43
(47)Önder Küçükerman, a.g.e., s.49
(48)Türk Ansiklopesi, Hereke Maddesi, C.19,s.180
(49)B.O.A. Yıldız Mtv. 2/12 ve 2/18
(50)B.O.A. Yıldız Mtv. 2/12 ve 2/18
(51)B.O.A. Yıldız Mtv. 15/69 (1. Z.1301-27.Ekim.1884).
(52)B.O.A. H.H.D. 579/4b
(53)B.O.A. H.H.D. 579/4b.
(54)B.O.A. H.H.D. 579/4a
(55)B.O.A. H.H.D. 256/7b (28. Ra.1263–17.Mart.1847)
(56)B.O.A. H.H.D. 313/55 (28. 1.Ra.1326–10.Teşrin-i Sani.1324/22.Ekim.1908).
(57)B.O.A. H.H.D. 608/105
(58) B.O.A. H.H.D. 255/35 (Gurre-i Ca 1265–25.Mart.1848).
(59)B.O.A. H.H.D. 256/1b
(60)B.O.A. H.H.D. 563/18b, 19a.
(61)B.O.A. H.H.D. 86/8b.
(62)B.O.A. H.H.D. 86/8a (26. S.1282/6.Temmuz.1281-18.Temmuz.1865).
(63)B.O.A. H.H.D. 86/9-10ab
(64)B.O.A. H.H.D. 263/1-4.
(65)B.O.A. H.H.D. 263/4
(66)B.O.A. H.H.D. 86/10b (3. Ra.1282/25.Temmuz.1865).
(67)B.O.A. H.H.D. 601/98
(68)Türk Ansiklopedisi, MEB, C.19, s.179–180
(69)B.O.A. H.H.D. 127/1a (22. Kanunu-i Sani.1264-3.Şubat.1849).
(70) B.O.A. H.H.D. 128
(71)B.O.A Yıldız Mtv. 2/12 ve 2/18 ‘ deki Fabrika Nizamnamesi “Sandık Emaneti” kısmı md.11–12.
(72)B.O.A. H.H.D. 265/1b (2. Mart.1892–18.S.93-15.Mart.1876)
(73)B.O.A. Yıldız Mtv. 2/12 ve 2/18)
(74)Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniyye, s.144
(75)Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniyye, s.150–153
(76)Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniyye, s.144
(77)Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniyye, s.150–153
(78)B.O.A. H.H.D. 255/32 (11. M.1265–15.Kasım.1848)
(79)B.O.A. H.H.D. 65/10-11 (15. R.1264-21.Mart.1848)
(80)B.O.A Yıldız Mtv. 2/12 ve 2/18 ‘ deki Fabrika Nizamnamesi “Sandık Emaneti” kısmı md.11-12.
(81)B.O.A. H.H.D. 265/1b (2. Mart.1892–18.S.93–15.Mart.1876)
(82)B.O.A. Yıldız Mtv. 2/12 ve 2/18
(83)B.O.A. H.H.D. 127/1a (22. Kanunu-i Sani.1264-3.Şubat.1849).
(84)B.O.A. H.H.D. 128
(85)B.O.A. H.H.D. 65/8.
(86)B.O.A. H.H.D. 255/40 (15. Ra.1266-29.Ocak.1850).
(87)B.O.A. Yıldız Mtv. , 15/62, (22. Za.1301-18.Eylül.1884).
(88)B.O.A. H.H.D. 65/8
(89)B.O.A. H.H.D. 255/39 (17. L.1265-29.Ağustos.1849).
(90)B.O.A. H.H.D. 255/30 (17. R.1266-2.Mart.1850).
(91)B.O.A. Yıldız Mtv. 232/30, (6. R.1320-10.Haziran.1902).
(92)B.O.A. H.H.D. 65/9 (11. C.1263-27.Mayıs.1847).
(93)B.O.A. H.H.D. 563 (1268.Temmuz-1852).
(94)B.O.A. H.H.D. 255/40 (15. Ra.1266-29.Ocak.1850).
(95)B.O.V. Yıldız Mtv., 15/7 ve 15/21, 24 Mayıs 1884
(96)B.O.A. H.H.D. 65/9 (11. C.1263-23.Haziran.1847).
(97)B.O.A. H.H.D. 86/8b
(98)B.O.A. H.H.D. 69/10a (12. S.1262-9.Şubat.1846).
(99)B.O.A. H.H.D. 255/10 (25. Safer.1263-12.Şubat.1847).
(100)Charles Issawi, The Economic History of Turkey, 1800–1914, Universty of Chicago Pres, 1980, s.313
(101)B.O.A. H.H.D. 258/3b (1263/1846-47).
(102)B.O.A. H.H.D. 568 (1269/1853-54).
(103)B.O.A. H.H.D. 86/8b (26. S.1281-18.Temmuz.1865).
(104)B.O.A. H.H.D. 568 (1269/1853-54).
(105)B.O.A. H.H.D. 232/30, ( 6. R.1320-10.Haziran.1902).
(106)B.O.A. H.H.D. 568 (1269/1853-54).
(107)B.O.A. Yıldız Mtv., 79/40 , 6.Z.1301/9.Haziran.1309,1893
(108)B.O.A. A.M.K.T., M.M.
(109)B.O.A. H.H.D. 86/8b (26. S.1281-18.Temmuz.1865).
(110)B.O.A. H.H.D. 258/3b (1263/1846-47).
(111)B.O.A. Yıldız Mtv., 15/62 ( 22.Za.1301/17.Eylül.1884)
(112)B.O.A. H.H.D.., 255/5 ( 8.B.1262/2.Temmuz.1846)
(113)B.O.A. H.H.D.., 256/2b ( 13.Ra.1262/10.Nisan.1846)
(114)B.O.A. H.H.D.., 258/3b (1847)
(115)B.O.A. H.H.D.., 255/33 ( Gurre-i Ca.1265/25.Mart.1849)
(116)B.O.A. H.H.D.., 258/3b (1847)
(117)B.O.A. H.H.D.., 255/33 ( Gurre-i Ca.1265/25.Mart.1849)
(118)B.O.A. H.H.D.., 255/7 ( 25.Ra..1265/20.Mart.1849)
(119)Hereke Tamirat ve Hereke’ ye bağlı işletmelerin icar gelirleri
(120)B.O.A. H.H.D.., 568 ( 1268 Mart-Şubat-13 Mart.1852/12.Şubat.1853)
(121)B.O.A. H.H.D.., 86/1ab,2a (1.Şubat.1279-16.N.1280/24.Şubat.1864)
(122)B.O.A. H.H.D.., 568 (1268 Mart-Şubat-13.Mart.1852/12.Şubat.1853)
(123)B.O.A. H.H.D.., 86/1ab,2a (15.Haziran.1280- 22.M.1281/27.Haziran.1864)
(124)B.O.A. H.H.D.., 86/1ab,2a (16.S.1282- 29.Haziran.1281/11.Temmuz.1865)
(125)B.O.A. Yıldız Mtv., 7/74,2a (4.Z.1298/22.Ekim.1881) (126)B.O.A.
İrade Hususi No:79 (15.Ca.1323
Temmuz.1321/19.Temmuz.1905)
(127)B.O.A.Yıldız Mtv., 294/147 (Selh.Z.1324-31.Kanun-i Sani 1322/13.Şubat.1907)
(128)B.O.A. H.H.D.., 568 ( 1268 Mart-Şubat-13 Mart.1852/12.Şubat.1853)
(129)B.O.A. H.H.D.., 579/4ab ( 1273 Teşrin-i Evvel-Şubat 13 Eylül. /12.Mart.1857)
(130)B.O.A. H.H.D.., 608/92-93 (1 Mart-Temmuz 90-13 Mart./12. Temmuz. 1872)
(131)B.O.A.H.H.D..,608/110 ( 87. Eylül - 88. Kasım/13. Haziran. 1871/12. Ağustos. 1872)
(132)B.O.A. Yıldız Mtv., 15/62 (22.Za.1301/17.Eylül.1884)
(133)B.O.A. Yıldız Mtv., 286/67 (11.S.1325 /13.Mart.1323-26.Mart.1907)
(134)B.O.A. Yıldız Mtv., 244/22 (18.S.1321-3.Mayıs.1319/16.Mayıs.1903)
(135)B.O.A. Yıldız Mtv., 312/104 (14.C.1326/30.Haziran.1324- 13.Temmuz.1908)
(136)B.O.A. H.H.D.., 568 ( 1268 Mart-Şubat-13 Mart.1852/12.Şubat.1853)
(137)Ahmet KAL’A, “Tanzimat Öncesi ve Sonrasında İktisadi Manzara”, 150.Yılında Tanzimat, Açık Oturumlar Dizisi 7, Aydınlar Ocağı Yayınları, İstanbul-1990,25-28
(138)B.O.A. H.H.D.., 255/40 ( 15 Ra.1266-29.Ocak.1850)
(139)B.O.A. Yıldız Mtv., 307/79 (6.S.1326/ 26.Şubat.1323-13.Mart.1907)
(140)B.O.A. H.H.D.., 86/2b (13 Ağustos.1280- 22.Ra.1281/25.Ağustos.1864)
(141)B.O.A. H.H.D.., 255/23 (16 Ca.1263 /29.Mayıs.1847)
(142)B.O.A. H.H.D.., 563/94b ( 1268/1852-53)
(143)B.O.A. H.H.D.., 258/3b ( 1263/1846-47)
(144)B.O.A. H.H.D.., 255/35 ( Gurre-i Ca 1265-25. Mart.1849)
(145)B.O.A.İradeler Dahiliye No:10733., 255/35 ( Gurre-i Ca 65-24. Nisan.1849)
(146)B.O.A. H.H.D.., 255/38 (11.B. 1265-3.Haziran.1849)
(147)B.O.A. H.H.D.., 255/35 ( Gurre-i Ca 1265-25. Mart.1849)
(148)B.O.A.İradeler Dahiliye No:10733., 255/35 ( Gurre-i Ca 65-24. Nisan.1849)
(149)B.O.A. H.H.D.., 255/38 (11.B. 1265-3.Haziran.1849)
(150)B.O.A.İradeler Dahiliye No:10733., ( Gurre-i Ca 65-24. Nisan.1849)
(151)B.O.A. H.H.D.., 255/38 (11.B. 1265-3.Haziran.1849)
(152)B.O.A. H.H.D.., 256/7a (25.S. 1263-12.Şubat.1847)
(153)B.O.A. H.H.D.., 65/21 (7.I. 1263-12.Şubat.1847)
(154)B.O.A. H.H.D.., 255/41 (9.L. 1266-20.Ağustos.1850)
(155)B.O.A. H.H.D.., 86/2b (13.Ağustos. 1280- 22.Ra.1281/25.Ağustos.1864)
(156)B.O.A. H.H.D.., 255/23 (16.Ca. 1263-29.Mayıs.1847)
(157)B.O.A. H.H.D.., 256/7a (25.S. 1263-12.Şubat.1847)
(158)B.O.A. H.H.D.., 258/3b ( 1263/1846-47)
(159)B.O.A. H.H.D.., 570/1b (1271/1855-1856)
(160)B.O.A. H.H.D.., 589/94a (14.Z. 1280-16.Eylül.1279/ 28.Eylül.1863)
(161)B.O.A. H.H.D.., 589/92a (28.Ca. 1278–31.Aralık.1861)
(162)B.O.A. H.H.D.., 601/94-95-96
(163)B.O.A. H.H.D.., 258/1a-b, 2a (Mart-Şubat 1264/1848-49)
(164)B.O.A. H.H.D.., 65/22
(165)Tevfik Güran, a.g.e., 249