OSMANLI DEVLETİ’NDE MÜSLÜMAN HALKIN AİLE YAPISI ÜZERİNE BİR İNCELEME: TANZİMAT DÖNEMİ DİYARBEKİR ÖRNEĞİ

Osmanlı Devleti’nin idari, sosyal, ekonomik ve kültürel tarih araştırmalarının önemli kaynaklarından biri olan Tereke defterleri, kişilerin ölümleri halinde varislerine intikal eden her türlü mal ve eşyalarının cins, adet ve değerleri bakımından kaydedildiği defterlerdir. Terekelerde, vefat eden şahısların yerleşim birimleri, aile bilgileri, menkul, gayrimenkul mal ve eşyaları, borç ve alacakları ve toplam servet miktarları yer almaktadır. Defterlerde yer alan verilerden yola çıkılarak hazırlanan bu çalışmada; Tanzimat döneminde Diyarbekir’deki Müslüman halkın yerleşim birimleri, tek veya çok eşlilik durumları, çocuk sayıları ve bunların sahip oldukları servet miktarları ile ilişkileri, vasi tayinleri ve Müslüman halk tarafından kullanılan elkap ve unvanlar incelenmiştir. Çalışmada, Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi’nden temin edilen ve Diyarbekir’in Tanzimat Dönemine ait olan 280, 281, 293, 296, 297, 308, 352, 353, 354, 377 ve 576 numaralı tereke defterlerindeki 990 Müslüman şahsın tereke kayıtlarından yararlanılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Tereke Defterleri, Aile, Evlilik, Eş Sayısı, Çocuk Sayısı

PDF

___

Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi (BOA)
Diyarbekir Şer’iyye Sicilleri/Tereke Defterleri (DŞS.)
DŞS., Defter No: 353, Tarih: h.1256-1257/m.1840-1841.
DŞS., Defter No: 377, Tarih: h.1260-1261/m.1844-1845.
DŞS., Defter No: 308, Tarih: h.1264-1266/m.1847-1849.
DŞS., Defter No: 280, Tarih: h.1266-1268/m.1849-1851.
DŞS., Defter No: 293, Tarih: h.1279-1280/m.1862-1863.
DŞS., Defter No: 281, Tarih: h.1281-1282/m.1864-1865.
DŞS., Defter No: 296, Tarih, h.1288-1293/m.1871-1876.
DŞS., Defter No: 297, Tarih: h.1282-1284/m.1865-1867.
DŞS., Defter No: 576, Tarih: h.1170-1296/m.1757-1879.
DŞS., Defter No: 352, Tarih: h.1136-1264/m.1724-1848.
DŞS., Defter No: 354, Tarih: h.1275-1277/m.1858-1860.
Algar, H. (2005). Molla. İslâm ansiklopedisi (C. 30, s. 238-239). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
Avcı, C. (2010). Şeyh. İslâm ansiklopedisi (C. 39, s. 49). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
Aydın, M. A. (1989). Aile. İslâm ansiklopedisi (C. 2, s. 196-200). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
Aydın, M. A. (2007). Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: Hars Yay.
Bardakoğlu, A. (2013). Vesayet. İslâm ansiklopedisi (C. 43, s. 66-70). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
Barkan, Ö. L. (1993). Edirne askerî kassâmına ait tereke defterleri (1545-1659). Belgeler, III/(5-6), 1-479.
Bayraktar, D. (2009). Tanzimat’ın ilk yıllarında Bolu. Bolu: BAMER Yay.
Bayraktar, H. (2007). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Urfa sancağı (idarî, sosyal ve ekonomik yapı). Elazığ: TC. Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Merkezi Yay.
Bozkurt, N. (1997). Hafız. İslâm ansiklopedisi (C. 15, s. 74-78). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
Cevger, G. (2016). XVIII. yüzyılda Diyarbakır şehrinde ailenin oluşumu, dağılması ve demografik yapısı. Tarih ve Gelecek, II/(1), 82-108.
Cin, H. & Akgündüz, A. (2011). Türk hukuk tarihi. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yay.
Demirel, Ö., Gürbüz, A. & Tuş, M. (1992). Osmanlılarda ailenin demografik yapısı. Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, (C. 1), 97-161.
Devellioğlu, F. (2012). Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lügat. Ankara: Aydın Kitabevi Yay.
Dinç, G. (2005). Şer‘iyye sicillerine göre XIX. yüzyıl ortalarında Antalya’da ailenin sosyo-ekonomik durumu. Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 17, 103-129.
Dirik, M. (2012). İslam Hukuku’nda ceninin mal varlığı hakları. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 20, 211-235.
Doğan, İ. (1999). Osmanlı ailesinin sosyolojik evreleri: kuruluş, klasik ve yenileşme dönemleri. G. Eren (Ed.), Osmanlı 6 (Toplum) (s. 371-396). Ankara: Yeni Türkiye Yay.
Doğan, İ. (1992). Tanzimat sonrası sosyo-kültürel değişmeler ve Türk ailesi. Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, (s. 162-176). Ankara: TC. Aile Araştırma Kurumu Yay.
Faroqhi, S. (2004). Kadın ve aile. H. İnalcık & D. Quataert (Ed.), Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (1600-1914), (C. 2, s. 721-725). İstanbul: Eren Yay.
Fındıkoğlu, Z. F. (1999). Tanzimatta ictimaî hayat. Komisyon (Ed.), Tanzimat 2, (s. 648-655). İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yay.
Göyünç, N. (1997). Hane. İslâm ansiklopedisi (C. 15, s. 552-553). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
Harman, Ö. F. (1996). Hac. İslâm ansiklopedisi (C. 14, s. 382-386). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
Hoca Emin Efendizade Ali Haydar Efendi. (1322). Teshîlü’l-feraiz (miras hukuku). İstanbul: Şirket-i Mürettibiye Matbaası.
İnalcık, H. (1993). Osmanlı idare, sosyal ve ekonomik tarihiyle ilgili belgeler: Bursa kadı sicillerinden seçmeler: III. köy sicil ve terekeleri. Belgeler, XV/(19), 23-167.
İnalcık, H. (2009). 15. Asır Türkiye iktisadi ve ictimai tarihi kaynakları. Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Üzerinde Arşiv Çalışmaları, İncelemeler, İstanbul: Eren Yay.
Karaman, H. (2008). Anahatlarıyla İslâm hukuku. İstanbul: Ensar Neşriyat.
Köprülü, O. F. (1994). Efendi. İslâm ansiklopedisi, (C. 10, s. 455-456). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
Kurt, A. (2013). Bursa sicillerine göre Osmanlı ailesi (1839-1876). Ankara: Sentez Yay.
Küçükaşcı, M. S. (2000). İmam. İslâm ansiklopedisi, (C. 22, s. 178-181). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
Küçükaşcı, M. S. (2009). Seyyid. Diyanet İslâm ansiklopedisi, (C. 37, s. 40-43). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
Kütükoğlu, M. (2018). Osmanlı’nın sosyo-kültürel ve iktisâdî yapısı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
Mahmud Esad B. Emin Seydişehrî. (1323). Ferâidü'l-ferâiz. Der-Saadet: Selanik Matbaası.
Mehmed Salahi Bey. (1313). Aile. Kamus-ı Osmani (C. 3-4, s. 127). İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1313.
Ortaylı, İ. (1991). Osmanlı toplumunda ailenin yeri. Türk Aile Ansiklopedisi (C. 1, s. 74-81). Ankara: TC. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Yay.
Özdeğer, H. (1988). 1463-1640 yılları Bursa şehri tereke defterleri, İstanbul: Türk İktisat ve İctimaiyat Tarihi Araştırmaları Merkezi Yay.
Öztürk, S. (1995). Askeri kassama ait onyedinci asır İstanbul tereke defterleri. İstanbul: OSAV Yay.
Pakalın, M. Z. (1983). Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü (C. 3). İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yay.
Saydam, A. (2015). Osmanlı medeniyeti tarihi, İstanbul: Kitabevi Yay.
Sümer, F. (1988). Ağa. İslâm ansiklopedisi (C. 1, s. 451-452). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
Şeyhzade Ahmed Ziya (1327). Emaliy’ül-feraiz, Konya: Meşruk Ara’n Matbaası.
Uğurcan, S. (1992). Tanzimat devrinde kadının statüsü. H. D. Yıldız (Ed.), 150. Yılında Tanzimat, (s. 497-510). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
Yılmazçelik, İ. (1995). XIX. yüzyılın ilk yarısında Diyarbekir (1790-1840). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.