Memleketini Anlatan Seyyahlar: Trabzonlu Seyyahların Metinlerinde Trabzon

Coğrafik ve stratejik konumunun sağladığı, doğu ve batı arasında ticari ve askeri, kara ve deniz bağlantısının merkezi olma rolü ile Trabzon, merak duygusuyla hareket eden birçok seyyahın gezi güzergâhında yerini almıştır. Bu metin, Trabzon kentini, yabancı bir ziyaretçinin gözlemlerinden daha fazlasını içeren, kendileri de Trabzonlu olmaları nedeniyle aynı zamanda deneyimleyen seyyahların gözünden anlamayı hedeflemektedir. Trabzon doğumlu olan Aşık Mehmed (16.yy), Minas Bıjışkyan (19.yy) ve Şakir Şevket (19.yy) ile babası Trabzonlu olan İsmail Safa’nın (19.yy), kentin tarihi, yapıları, kitabeleri, sokakları, pazar ve mahalleleri, demografik yapısı ve halkın gündelik yaşamına ilişkin aktardıkları, zaman zaman birbiri ile çelişip zaman zaman örtüşen ve/veya birbirini tamamlayan bilgiler karşılaştırılarak değerlendirilmiştir. İsmail Safa’nın manzum eseri kentin fiziksel dokusu konusunda net bilgiler vermediği için çalışma kapsamında kullanılamamıştır. Seyahatnamelerde yer alan bilgilerin değerlendirilmesi temelde kentin fiziki dokusunu anlamaya yöneliktir. Bu nedenle seyyahların metinleri, kentin tarihsel olarak bulunduğu yer-topografyası ile fiziki dokusunun parçası olan liman, dini-askeri-ticari-sivil yapılar ve bu dokunun tamamlayıcısı mahalleler üzerine odaklanarak ele alınmıştır. Üç seyyahın verdiği bilgiler toplu olarak değerlendirildiğinde; Aşık Mehmed ve Şakir Şevket, ağırlıklı olarak kentin Osmanlı Dönemi dokusuna dikkat çekerken, Şakir Şevket ile aynı dönemi anlatmasına karşın Bıjışkyan ağırlıklı olarak Osmanlı öncesi veya Osmanlı dönemi gayrimüslim yapılarına vurgu yapar. Seyyahların yaşadıkları dönem ve sahip oldukları kimliklerinin (dini, siyasi, mesleki vb.) izleri metinlerde takip edilebilmektedir. Bu bağlamda seyyahlar memleketlerini kendi yaşam perspektifinden anlatırken, farklı hikâyelere ulaşmamıza, doğru bilinenlerin sorgulanmasına olanak tanımış, pek çok kaynakta bahsedilmeyen, varlığını bildiğimiz ancak takibini yapamadığımız, fiziki tanımlamanın mümkün olmadığı pek çok yapı/yere ilişkin betimlemeler ile önemli bilgi eksikliğinin tamamlanmasını sağlanmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Seyahatname, Trabzon, Aşık Mehmed, Minas Bıjışkyan, Şakir Şevket

Travellers who Tell about Their Hometown: Trabzon in the Texts of Travellers from Trabzon

Trabzon attracts numerous travellers as it is the center of commercial and military as well as land and sea connection between the east and west. It has become a notable location on the travel route of many curious travellers given its geographical and strategic location. This study is aimed that Trabzon be viewed from the perspective of the travellers who studied the place in greater depth and experienced Trabzon as locals compared to the observations of foreign visitors. In this study, we examined a method of reading text called Menazırü'l-avalim written by Aşık Mehmed in the 16th century and the works of Per Minas Bıjışkyan's Pontus History and Şakir Şevket’s Trabzon History, both of them written in the 19th century. The Trabzon-born Aşık Mehmed (16th century), Minas Bıjışkyan (19th century), Şakir Şevket (19th century) and İsmail Safa (19th century) have conveyed information concerning the history, structures, epitaphs, streets, bazaar and mahalles, demographic structure and daily life of the people of the city. Their notes are evaluated and compared and were found to sometimes contradict each other and sometimes match up or complete each other. . The poetic work of İsmail Safa has not been included in the study because it did not give clear information on the urban tissue of the city. Evaluation of the information included in the travelogues is essentially inclined towards understanding the urban tissue of the city. Therefore, texts of these travellers have been discussed with a focus on the location of the city, its harbour and its religious, military, commercial and civil structures which are a part of the city’s urban tissue. The information given by these three travellers was collectively evaluated; consequently, it was noted that although Aşık Mehmed and Şakir Şevket predominantly draw attention to Ottoman urban texture, P. Minas Bıjışkyan described the same era as that described by Şakir Şevket but with an emphasis on the non-Muslim structures of the Ottoman and pre-Ottoman period. Because travellers narrate their own homeland, they most particularly mention their own experiences beyond mere observation and speculation. However, the era in which these travellers lived and the information about their identity (e.g., religious, political and vocational) can be traced through their texts. Within this context, although travellers have narrated their own homeland through their own life perspective, this has enabled us to reach different stories and question what seems to be correct. Furthermore, they have provided important information with detailed description regarding many structures and locations. This information has been missing and was not mentioned in many sources.

Keywords:

Travelbook, Trabzon, Aşık Mehmed, Minas Bıjışkyan, Şakir Şevket,

PDF

___

Ak, M. (1997). Menazırü’l-avalim (tahlil-metin) (Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
Ak, M. (Ak, 1990). Aşık Mehmed ve Menazırü’l-avalim (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
Aydın, B. (2012). XVI. yüzyıl Osmanlı seyahatnâmeleri hakkında bir değerlendirme. Osmanlı Araştırmaları/ The Journal of Ottoman Studies, (XL), 435-451.
Aygün, N. (2005). Onsekizinci yüzyılda Trabzon’da ticaret. Trabzon: Serander.
Belge, H. (2018). Trabzon mezarlıkları ve mezar anıtları (1926-2018) (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Karadeniz Teknik Üniversitesi, Trabzon.
Bıjışkyan, P. M. (1998). Pontus tarihi/tarihin horona durduğu yer Karadeniz (H. D. Andreasyan, Çev.). İstanbul: Çivi Yazıları.
Bryer, A. ve Winfield, D. (1985). The Byzantine monuments and topography of the Pontos. Washington.
Çelik H. (2017). İsmail Safa’nın edebiyat nazariyesine dair çalışmaları (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Trakya Üniversitesi, Edirne.
Kallek, C. (2005). “Mil”. TDV İslam Ansiklopedisi, 30, 53-54.
Karpuz, H. (1990). Trabzon. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınevi.
Kurnaz, M. (1994). Trabzon’da 35 vakfa ait notlar. İ. Hacıfettahoğlu (Ed.), Trabzon fetih yıllığı 1994 (s. 74-105). Ankara: Atlas Yayıncılık.
Lowry, H. W. (2005). Trabzon şehrinin İslamlaşması ve Türkleşmesi (1461-1583). İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
Miller, W. (2007). Son Trabzon İmparatorluğu. İstanbul: Heyamola Yayınları.
Şevket, Ş. (2001). Trabzon tarihi / ilk Türkçe şair tarihi. İ. Hacıfettahoğlu (Ed.) Trabzon: Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları.
Texier, C. (2002). Küçük Asya coğrafyası, tarihi ve arkeolojisi (A. Suat, Çev.) Ankara: Enformasyon ve Dokümantasyon Hizmetleri Vakfı.
Tuluk, Ö. İ. (2010). Osmanlı dönemi Trabzon’unda mimari yapı kültürü. Ö. İ. Tuluk ve H. İ. Düzenli (Ed.), Trabzon Kent mirası, yer-yapı-hafıza (s. 55-92). İstanbul: Klasik Yayınları .
Tuluk, Ö. İ. ve Düzenli, H. İ. (2010). Yitik mirasın izinde: Trabzon’da Osmanlı cami ve mescitleri (1461–1583), İ. Tuluk ve H. İ. Düzenli (Ed.), Trabzon Kent mirası, yer-yapı-hafıza (s. 31-53). İstanbul: Klasik Yayınları.
Uspenski, F. I. (2003). Trabzon tarihi (kuruluşundan fethine kadar) (E. Uzun, Çev.) Trabzon: Kendi Yayını.
Usta, V. (1999). Anabasis’ten Atatürk’e seyahatnamelerde Trabzon. Trabzon: Serander Yayınları.
Usta, V. (2013). Trabzon’dan söz eden seyahatnameler hakkında bir değerlendirme (MÖ 400- MS 1937), Türk Yurdu, (310), 198-213.
Üstün Demirkaya, F. (2014). Toplumsal dinamikler bağlamında Trabzon kent dokusunun dönüşümü (Komnenos Hanedanlığı'ndan Cumhuriyet'e kadar) (Yayımlanmamış doktora tezi). Karadeniz Teknik Üniversitesi, Trabzon.
Üstün Demirkaya, F. ve Tuluk, Ö. (2018). Komnenos Hanedanlığı’ndan Osmanlı’ya Trabzon Mahalleleri: Kentsel Dinamikler Bağlamında Bir Fiziksel Gelişim Okuması. A. S. Kubat ve diğerleri (Ed.), Türkiye Kentsel Morfoloji Araştırma Ağı II. Kentsel Morfoloji Sempozyumu Bildiri Kitabı (s. 713-724). İstanbul: MBB Kültür Yayınları.
Yılmaz, Ö. (2006). Batılı seyyahlara göre Trabzon (1808-1878) (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Karadeniz Teknik Üniversitesi, Trabzon.
Yılmaz, Ö. (2015). Dussaud biraderlerin Trabzon limanı inşa projesi (1870). Karadeniz İncelemeleri Dergisi, (18), 213-244.