Umûm-Husûs Bağlamında Harf-i Ta‘rifin Anlam Yelpazesi

Dinî nasların delâlet ettiği manaları gösteren yegâne araç olması, lafzın muhtelif ilim dalları tarafından farklı tasniflere tabi tutulmak suretiyle titizlikle inceleme konusu yapılması sonucunu doğurmuştur. Bu sebeple lafızlar, farklı disiplinlerde çeşitli açılardan ele alınmıştır. Örnek olarak lafızları lügat ilmi, ifade ettiği lugavî anlamların tespiti bakımından; sarf ilmi muhtelif morfolojik hususiyetleri ve bunun manalarda vücuda getirdiği zenginlikler açısından; nahiv ilmi, anlamlı bir cümle içerisindeki konumları açısından; meânî, beyân ve bedî olarak tasnif edilen belagat ilmi ifade ettiği edebî değer ve sanatlar bakımından; ve son olarak vaz' ilmi lafızların manaya delâlet edecek surette tayin edilmesi ve lafız-anlam ilişkisi bakımından incelemiştir. Fıkıh usûlü ise lafızları dinî nasların manaya delâletlerini tespit bağlamında özel olarak inceleme konusu yapmıştır. Dînî nasslardan hüküm ve bilgileri elde edip hayata tatbik etmek dilsel konulara dayandığı için usul âlimleri dil meselelerine çok fazla zihin yormuşlardır. Zira İslam düşünce geleneği bünyesinde dilbilime dair incelemelerin en bereketli olduğu alanların belâgat, mantık, vaz‘ ve fıkıh usûlu ilmi olduğu görülür. Harf-i ta’rîf, zikredilen alanlarda ve özellikle bu alanların umûm-husûs’a ilişkin konularında etkin bir rol oynamıştır. Bu çalışmamız, dinî nassların anlaşılması ve yorumlanması noktasında oldukça önemli bir yere sahip olan harf-i ta’rîfin ifade ettiği anlam zenginliklerini, söz konusu ilimlerin verilerini dikkate alarak inceleme amacına matuftur.

Anahtar Kelimeler:

Arap dili, umûm-husûs, harf-i tarif, cins, istiğrâk

The Conception of the Definite Article in the Context of Oumoûm-Khousoûs

The fact that it is the only tool that shows the meanings implied by the religious doctrines has resulted in the word being subjected to different classifications by various branches of science and being subject to careful examination. Linguistics has examined words in order to determine the literal meanings they refer to. The discipline of morphology examines different morphological features and the variety brought by these features to meanings in the body; the grammar examining the positioning of wordings in meaningful sentences; eloquence which examines within the meaning, declaration and body of the literary arts; the science of ‘wad’, examines the appointing of the indication of the meaning and the relationship between wording-meaning. The science of legal theory (usûl-i fiqh) on the other hand specifically analyzes wordings in the context of the denonation of meaning of religious text. As deriving judicial verdict and knowledge from religious texts are dependent on lingual matters, the legal theorists have shown diligent care in matters of language, just as much as linguists. Thus it can be deducted that within the tradition of Islamic thought, linguists have been the most fertile within the fields of logic, rhetoric and legal theory. In this context, the aforementioned fields of study have played an active part in utilizing the definite article as part of oumoum-khousous. Therefore, this study aims to examine the substantiality of meaning which emits from the definite article as it is essential in intepreting and understanding religious texts by taking into account the outputs of the mentioned fields of study.

Keywords:

Arabic language, oumoum-khousoûs, definite article, genus, istiğrâk,

PDF

___

Abdülkahir el-Cürcani, Ebû Bekr Abdülkahir b. Abdurrahman (v. 471/1078), Delâilü’l-i’câz, thk. Mahmûd Muhammed Şakir, Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 2004.
Abdülkerim b. Ali b. Muhammed Nemle, İthâfu zevi’l-besâir bi-Şerhi Ravzati’n-nâzır fî usûli’l-fıkh, Riyad: Dârü’l-Âsıme, 1996/1417.
Âmidî, Ebü’l-Hasan Seyfeddin Ali b. Muhammed (631/1233), el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm, y.y., t.y.
Eğinli İbrahim Hakkı Efendi, Risâletün ma’mûletün fi’l-vaz’, thk. Musa Alak, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [Darulfunun İlahiyat], 2011, sayı: 25.
Fazlıoğlu, Şükran, “Hakîkat, Mecaz ve Kinâye Arasında, “Kelime” Vaz’ mı, İsti’mal mi? : İzhâr ve Şerhleri Çerçevesinde Kelime’nin Tanımı Üzerine Bir Soruşturma”, Balıkesirli Bir İslam Alimi İmam Birgivî, 2019, III, s. 121-134.
Güman, Osman, Nahiv-Fıkıh Usûlü İlişkisi (el-İsnevî Örneği), Doktora Tezi, MÜSBE, Danışman: Prof. Dr. Ahmet Turan Arslan, 2006.
İbn Akîl, Ebû Muhammed Bahaeddin Abdullah b. Abdurrahman (v. 769/1367), Şerhu İbn Akîl, Kâhire: Dâru’tturâs, 1400/1980.
İbn Cinni, Ebü’l-Feth Osman b. Cinni el-Mevsıli (v. 392/1001), el-Hasâis, nşr.Muhammed Ali en-Neccâr, el-Mektebetü’l-ilmiyye, t.y.
İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyin Ahmed b. Faris b. Zekeriyyâ (v. 395/1004), es-Sâhibî: fî fıkhi’l-luga ve süneni’l-Arabi fî kelâmihâ, thk. Mustafa Şuveynî, Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1418/1997.
İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemaleddin Abdullah b. Yusuf el-Ensârî, (v. 761/1360), Muğni’l-lebîb an kütübi’le’ârib, tahkik ve şerh: Abdüllatîf Muhammed el-Hatîb, Kuveyt: el-Meclisü’l-Vatani li’s-Sekâfe ve’l-Fünun ve’l-Âdab, 2000/1421, es-Silsiletü’t-türâsiyye.
İbn Malik et-Tâî, Ebû Abdullah Cemaleddin Muhammed b. Abdullah (v. 672/1274),Şerhu’l-kâfiyeti’ş-şâfiye, nşr. Abdülmün’im Ahmed Heridi, Mekke: Câmiatu Ümmi’l-Kurâ, 1982.
İbn Yaiş, Ebü’l-Beka Muvaffakuddin Yaiş b.Ali el-Esedi (v. 643/1245), Şerhu’l-Mufassal, Mısır: İdâretü’t- Tıbâatil-müneyriyya, t.y.
Kara, Yakup, Umûm-Husûs Meselesinin Dil Açısından İncelenmesi (Karâfi Örneği), Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2019.
el-Karâfî, Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs el-Karâfî (ö. 684/1285), el-İkdü’l-manzûm fi’l-husûs ve’l-umûm, tahk. ve dirâse: Ahmed el-Hatm Abdullah, Dâru’l-kütüb, 1420/1999.
el-Kazvînî, Ebü’l-Meali Celaleddin el-Hatîb Muhammed (739/1338), el-İzâh fî ulûmi’l-belâğa: el-meâni ve’lbeyân ve’l-bedi’, Beyrut: Dâru’l- kütübi’l-ilmiyye, 2003.
--------------Telhîsu’l-miftâh, tahk. Musa Alak, İstanbul: 2010, y.y.
Mehmed Rahmi Efendi, Eğinli, el-’Ucaletü’r-Rahmiyye fi Şerhi’r-Risaleti’l-Vaz’iyye, thk. Muhammed Salih Sürücü, 2017, (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi: MÜSBE, Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, Arap Dili ve Belagatı Bilim Dalı, Danışmanı: Doç Dr. Şükran Fazlıoğlu)
Molla Fenârî, Şemseddin Muhammed b. Hamza b. Muhammed (v. 834/1431), Fusûlü’l-bedâ’i’ fî usûli’ş-şerai’, thk. Muhammed Hasan İsmâil, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1971.
el-Müberred, Ebü’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd b. Abdilekber b. Umeyr Ezdî Sümâlî Müberred (v. 286/899), el-Muktedab, thk. Muhammed Abdülhalik Azime, Kâhire: Vizâretü’l-Evkâf, 1415/1994.
es-Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr (v. 911/1505), Hem’ü’l-hevâmi’ fî şerhi Cem’i’lcevâmi’, thk. Ahmed Şemseddîn, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1418/1998.
et-Teftazâni, Sa’deddin Mesud b. Ömer b. Abdullah (792/1390), Şerhu’l-Muhtasari’l-meanî, Mısır: el- Matbaatü’l-mahmûdiyye et-ticâriyye, 1356/1937.
ez-Zemahşerî, Ebü’l-Kasım Carullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed (v. 538/1144), el-Mufassal fi ilmi’l- Arabiyye, Beyrut: Dâru’l-cîl, t.y.