İbnu’l-Cezerî ve Dilciliği

XV. asrın önemli ilim adamlarından biri kabul edilen İbnu’l-Cezerî (ö. 833/1429) kıraat alanında temayüz etmekle beraber hadis, fıkıh ve Arap dili gibi pek çok alanda kendini yetiştiren ve kazanımlarını eserlerine yansıtan çok yönlü bir âlimdir. Kıraat alanında otorite sayılan İbnu’l-Cezerî’nin bu alanda yetkin olmasının en temel sebeplerinden biri hiç kuşkusuz Arap dili ve edebiyatına olan vukûfiyetidir. Dolayısıyla kıraat ilmi ile Arap dili arasında zorunlu bir ilişki söz konusudur. İbnu’l-Cezerî’ye ait kıraat, hadis, siyer, tarih ve tabakâta dair 100’e yakın eser ve risalelerin birkaçının doğrudan Arap dili ve edebiyatıyla ilgili olması bu zorunlu ilişkinin doğal bir sonucu olarak görülebilir. Bu çalışmada, İbnu’l-Cezerî’nin dilciliği kıraat-nahiv ilişkisine dair kısa bir girişten sonra öncelikle İbnu’l-Cezerî’ye nispet edilen Arap dili ve edebiyatına dair eserlerin durumu değerlendirilecek, akabinde Kâşifü’l-hasâsa an elfâzi’l-Hülâsa isimli Elfiye şerhinin İbnu’l-Cezerî’ye nispeti tetkik edilerek ele alınacaktır. İkinci olarak ise İbnu’l-Cezerî’nin en meşhur kıraat eserlerinden biri olan en-Neşr fi’l-kırââti’l-aşr adlı eseri kıraat-dil ilişkisi dikkate alınarak incelenecek, böylelikle İbnu’l-Cezerî’nin Arap dili ve edebiyatındaki yeri ve önemi tespit edilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Arap Dili, İbnu’l-Cezerî, en-Neşr, Kıraat, Belagat

Ibn al-Jazari and His Works on the Arabic Language

Ibn al-Jazari (d. 833/1429) was one of the prominent scholars of the 15th century, who came to the fore in the field of qira’at (the science of Quranic recitation) and specialized in many fields such as hadith, Islamic jurisprudence, and Arabic. He was a distinguished and prolific scholar in the field of the qira’at of the Qur’an; hence, he was regarded as the ultimate authority on these matters. A compulsory relationship exists between the qira’at and the Arabic language because the Quran is in Arabic. İbn al-Jazari also had competency in the Arabic language and literature. The fact that some of his 100 works and treatises on qira’at, hadith, prophetic biography, history, and hagiography are directly related to the Arabic language and literature can be seen as a natural result of this inevitable relationship between Arabic and gira’at. In this study, after a brief introduction on the qira’at–Arabic grammar relationship, the works on the Arabic language and literature attributed to Ibn al-Jazari are considered and evaluated, especially, the attribution of Kâşifü’l-hasâsa an elfâzi’l-Hülâsa and the Alfiyyah commentary to Ibn al-Jazari. Second, en-Neşr fi'l-kââti'l-asr (ed. Ali Muhammed ed-Dabbâ’, Beirut ts.), one of Ibn al-Jazari's most famous works in the field of qira’at, is studied to determine the relationship between recitation and language and thus the importance of Ibn al-Jazari in the Arabic language and literature.

Keywords:

Ibn al-Jazari, Arabic Language, en-Neşr, Recitation,

PDF

___

Abdül’âl, Salim Mekram. Eserü’l-kırââti’l-Kur’âniyye fi’d-dirâsâti’n-nahviyye, Kuveyt 2009.
Abdül’âl, Salim Mekrem. el-Halkatü’l-mefkûde fî tarihi’n-nahvi’l-’Arabî, Beyrut 1413/1993.
Ahmed Mustafa, Mahmud Akl. en-Nahv ve’d-delâle fi’l-kırââti’l-Kur’âniyye’l-aşer, Yüksek Lisans Tezi, Camiatü’l-Ezher: Gazze, Edebiyat ve Beşeri Bilimler Fakültesi; 1436/2015.
Altındağ, Mustafa. “Sahih Kıraatlerin Arap Lehçeleriyle İlişkisi Üzerine”, MÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. XX (2001), s. 23-48.
Babanzâde Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-’ârifin;Eesmâü’l-müellifîn ve âsârü’l-musannifîn, istinsah ve tsh. İbnulemin Mahmûd Kemal İnal-Avni Aktuç, c. I-II, Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1951-1955.
Bulut, Ali. “Ebû Ubeyde’nin Mecazü’l-Kur’ân’ına Yönelik Bazı Eleştiriler” NÜSHA: Şarkiyat Araştırmaları Dergisi, Yıl: 2004, c. 4 (15), s. 63-76.
Bulut, Ali. “Nahiv Terimlerinin Ortaya Çıkış Süreci”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, c. VIII (2008), sy. 2, s. 89-104.
Câhîz, Ebû Osman Amr b. Bahr. el-Beyân ve’t-tebyîn, thk. Abdüsselam Muhammed Harun, c. I-III, Kahire 1418/1998.
Çetin, Abdurrahman. “Kur’ân Kıraatlerine Yönelik Oryantalist Yaklaşımlar”, Marife, Yıl: 2, sy. 3, Kış 2002, s. 65-106.
Dayf, Şevki. el-Medârisü’n-nahviyye, Kahire 1968.
Demirci, Muhsin. Tefsir Usûlü, İstanbul 2007, s. 106-107.
Durmuş, İsmail. “Arap Dili ve Lehçeleri Açısından Kıraatler”, Kur’an ve Tefsir Araştırmaları-IV (Kıraat ve Problemleri), İstanbul 2002, s. 437-450.
Ebu’l-Mekârim, Ali. Usûlü’t-tefkîri’n-nahvî, Kahire, 2006.
ed-Dânî, Ebû Amr Osman b. Said. Câmiü’l-beyân fi’l-kıraati’s-seb’i’l-meşhûra, thk. Mahmud Saduk el-Cezairî, Beyrut 2005.
ed-Dimyâtî, Şihabüddin Ahmed b. Muhammed. İthâfü’l-füdalâi’l-beşer fi’l-kırââti’l-aşer, thk. Enes Mühre, Lübnan, 1419/1998.
ed-Dîneverî, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim İbn Kuteybe. ‘Uyûnü’l-ahbâr, c. I-IV, Beyrut 1343/1925.
el-Askalanî, İbn Hacer. ed-Dürerü’l-kâmine fî a’yâni’l-mieti’s-sâmine, thk. Muhammed Abdülmu’în Dân, c. I-VI, Hindistan: Saydarabad, 1392/1972.
el-Efgânî, Said. Usûlü’n-nahv, Beyrut 1407/1987.
el-Enbârî, Muhammed b. Kasım. Kitâbü’l-Ezdâd, thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim, Beyrut 1407/1987.
el-Hafız, Muhammed Mu’tî. el-İmam Şemsüddin İbnu’l-Cezeri: Fihrisü müellefatihi ve men terceme lehû, Dubai: Matbuatü merkezi Cumati’l-Mâcid li’s-sekafeti ve’t-türas, 1414/1994.
el-Hafız,Muhammed Mu’tî. Şeyhu’l-kurrâ el-İmam İbnu’l-Cezerî, Beyrut/Dımaşk 1416/1995.
el-Lebedî, Muhammed Semir Necib. Eserü’l-Kur’ân ve’l-kıraat fi’n-nahvi’l-Arabî, Ürdün 2011.
el-Lügavî, Ebu’t-Tayyib Abdülvahid b. Ali. Merâtibü’n-nahviyyîn, thk. Ebu’l-Fadl Muhammed İbrahim, Kahire 1375/1955.
el-Mehdevî, Ebu’l-Abbas Ahmed b. Ammar. Şerhu’l-Hidâye, thk. Hazim Said Haydar, Riyad 1415h.
en-Nisabûrî, Muhammed b. Abdullah Hâkim. el-Müstedrek ‘ale’s-Sahihayn, c. I-IV, Haydarabat 1340h.
es-Safedî, Ebu’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg. el-Vâfi bi’l-vefayât, thk. Ahmed Arnavut-Türki Mustafa, c. I-XXXI, Beyrut: Dârü ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1420/2000.
es-Serrâc, Muvaffak. “Ebû Ubeyde Ma’mer b. el-Müsennâ menhecühû ve mezhEbuhû fî Mecâzi’l-Kur’ân”,
et-Türâsü’l-’Arabî, sy.18, Dımeşk, 1405/1985.
es-Sîrâfî, Ebû Said Hasan b. Abdillah. Ahbârü’n-nahviyyîne’l-Basriyyîn, thk. Taha Muhammed Zeynî-Muhammed Abdülmünim Hafâcî, Kahire 1374/1955.
es-Suyûtî, Ebu’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed. Buğyetü’l-vuat fi tabakâti’llügaviyyîn ve’n-nühât, thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim, c. I-II, Lübnan, ts.
es-Suyûtî, el-İktirâh fi ilmi usûli’n-nahv, nşr. Abdülhakim Atıyye, Lübnan: Darü’l-Beyrûtî 1427/2006.
eş-Şankîtî, Muhammed Mahmud Ahmed. Menhecü İbni’l-Cezeri fi kitâbihi en-Neşr me‘a tahkiki kısmi’l-usûl, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Muhammed b. Suud Üniversitesi Usulüddin Fakültesi, Riyad 1421h.
et-Tantâvî, Ahmed. Neş’etü’n-nahv ve tarihü eşheri’n-nühât, Kahire 1995.
ez-Zübeydî, Ebû Bekir Muhammed b. Hasan. Tabakâtü’n-nahviyyîn ve’l-lügaviyyîn, thk. Muhammed Ebu’l- Fadl İbrahim, Kahire 1392/1973.
Gündüzöz, Soner. “Nahiv ve Sarf Terimlerinin Doğuşu Üzerine”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Samsun 1997, sy. IX, s. 283-300.
Hamdân, Ekrem Ali. “Kütübü’l-ihticâc ve’s-sırâ’ beyne’k-kurrâi ve’n-nühât”, Mecelletü’l-câmi’ati’l-İslamiyye, c. XIV, sy: 2, Haziran 2006, s. 89-119.
Hamed, Gânim Kaddûrî, Rasmu’l-Mushaf: Dirâse lügaviyye târîhıyye, Irak 1982.
İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osman. el-Hasâis, thk. Muhammed Ali en-Neccar, c. I-III, Kahire 1371/1952.
İbn Mücahit. Kitâbü’s-seb’a fi’l-kıraât, thk. Şevki Dayf, Kahire 1972.
İbn Sellâm, Muhammed el-Cümehî. Tabakât fühûli’ş-şu’arâ, nşr. Mahmûd Muhammed Şakir, 1974.
İbnu’l-Cezerî, Ebû’l-Hayr Şemsuddîn Muhammed b. Muhammed. en-Neşr fi’l-kırââti’l-aşr, thk. Ali Muhammed ed-Debbâ’, c. I-II, Mısır: Dâru’l-kitâbi’l-Arabî, ty.
İbnu’l-Cezerî, Ebû’l-Hayr Şemsuddîn Muhammed b. Muhammed. Tayyibetü’n-Neşr fi’l-kırââti’l-’aşr, Mısır 1950.
İbnu’l-Cezerî, Şemsüddin Ebulhayr Muhammed b. Hatib. Kâşifü’l-hasâsa an elfâzi’l-hulâsa, thk. Mustafa Ahmed Nemmas, Kahire 1403/1983.
İbnu’l-Enbârî, Ebu’l-Berekât Kemalüddîn Abdurrahman b. Muhammed b. Ubeydillah. Nüzhetü’l-elibbâ fî tabakâti’l-üdebâ, thk. İbrahime es-Sâmerrâî, Ürdün 1405/1985.
Katib Çelebi, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah. Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn, tsh. M. Şerefettin Yaltkaya, Kilisli Rifat Bilge, c. I-II, Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1971.
Kûzî, Avad b. Hamd. el-Mustalahu’n-nahvî; neş’etühû ve tetavvuruhû hatta evâhiri’l-karni’s-sâlisi’l-hicrî, Riyad 1401/1981.
Maşalı, Mehmet Emin. Tarihi ve Temel Meseleleriyle Kıraat İlmi, İstanbul 2016.
Mazin, el-Mübarek. en-Nahvü’l-’Arabî, el’-İlletü’n-nahviyye; neş’etühâ ve tetavvuruhâ, Lübnan 1401/1981.
Muhammed Han. Usûlü’l-nahvi’l-Arabî, Cezair: Biskra 2012.
Semir, Muhammed. Eserü’l-Kur’ân ve’l-kırâât fi’n-nahvi’l-Arabî, Darü’l-kütübü’s-sekâfiyye, 1978.
Sîbeveyhi, Ebû Bişr Amr b. Osman b. Kumbur. el-Kitâb: Kitâbü Sîbeveyhi, thk. Abdüsselam Muhammed Harun, Kahire 1408/1988.
Şirin, Mehmet. Nahivciler ile Mantıkçılar Arasındaki Tartışmalar, İstanbul 2009.
Temmâm, Hassan. Usûl; Dirâse ebistemûlûciyye li’l-fikri’l-lüğavî inde’l-’Arab, Kahire 2000. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi.
Altıkulaç, Tayyar. c. XX, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999, “İbnu’l-Cezerî” maddesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi.
Birışık, Abdülhamit. c. XXV, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2002, “Kıraat” maddesi.
Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Çetin, Abdurrahman. c. XXVII, 56-57, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003, “Lahn” maddesi.
Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Durmuş, İsmail. c. XXXII, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006, “Nahiv” maddesi.
Yüksel, Ali Osman. İbn Cezeri ve Tayyibetü’n-Neşr, İstanbul 1996.