Şair, Feylesûf ve Şüphe: Ömer Hayyâm Rubailerinde İbn-i Sînâcı Düşünceye Gönderme ve Eleştiriler

Günümüzde genellikle şair olarak tanınan Nişaburlu ‘Ömer Hayyâm (ö. 526/1132 [?]) Şark dünyasında öncelikle bir İbn-i Sînâcı bir feylesûf, matematikçi ve astronomi uzmanı olarak bilinirdi; şair olarak değil. Oysa Hayyâm’ın dünyaca tanınan bir şair olarak anılmasının, yani İslam kültürü dışındaki geleneklerde kanonlaşmasının hikayesi on dokuzuncu yüzyıl Londra’sında yeni bir hayat kazanmasıyla başlıyor. Bu yazıda Hayyâm rubailerinin on dokuzuncu yüzyılla birlikte çeşitli Avrupa dilleri, Farsça ve Osmanlıca/Türkçedeki alımlanışına değinildikten sonra Hayyâm’ın çeşitli ilmî alanlardaki (felsefe başta olmak üzere matematik ve mimarideki) katkılarından bahsedilecektir. Yazının ikinci kısmında ise Hayyâm’ın şiirlerindeki Greko-Arap felsefî göndermeler öne çıkarılarak kendisine atfedilen sahih rubailerde zikredilen sav ve doktrinleri İslam düşünce tarihindeki felsefe/hikmet geleneği bağlamında ele alınacaktır. Aşağıda alıntılanan rubailerinde geçen cevher, vücûd, felek, ma‘lûm, kadîm/ hadîs ve tahkîk gibi teknik felsefe terimleri döneminin düşüncesi bağlamında ele alındığında karşımıza İslam dünyasının felsefecilerinin sav ve kanıtlarını eleştiren bilinemezci bir feylesûf Hayyâm portresi çıkıyor. Bu yazıda Hayyâm rubailerinde geçen rindlik ve tasavvufa dair ögeler kasıtlı olarak göz ardı edilecek ve Hayyâm’ın şiiri İbn-i Sînâcı felsefe bağlamında anlaşılmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Ömer Hayyâm rubaileri, Şiirde felsefî göndermeler, Metin şerhi, Greko-Arap felsefesi/İbn-i Sînâcı düşünce, Feylesûf, Rubai çevirileri, Bilinemezcilik

Poet, Faylasūf, and Doubt: Avicennan References and Criticism in ‘Omar Khayyām’s Quatrains

The Islamic world has mostly remembered Persian polymath ‘Omar Khayyām of Nīshāpūr (d. 526/1132 [?]) as a“Graeco-Arabic philosopher”(faylasūf) who also produced works in mathematics, theoretical astronomy, and astrology—not particularly in poetry. Yet Khayyām’s achievement of worldwide recognition as a poet goes back to nineteenth century London, where Edward FitzGerald’s translations of his poetry into modern English led him to be hailed as one of the greatest poets of all time. After briefly discussing the contributions Khayyām has made in the fields of philosophy and mathematics through new studies that have been made available, this article will analyze quatrains that Khayyām infused with Graeco-Arabic philosophical vocabulary. With an attempt to emphasize the Avicennan aspects of Khayyām’s worldview, this article will examine the earliest quatrains attributed to the poet with the aim of discovering new ways of commenting on his poetry. Certain philosophical terms with their bases in ontology, cosmology/cosmogony, epistemology, and physics, such as jawhar (substance), wujūd (existence), falak (the heavens), ma‘lūm (the object of knowledge), qadīm (the pre-eternity of the world), as well as the post-classical method of scholarly arbitration, taḥqīq (verification), are common features of the quatrains attributed to Khayyām. Disregarding the Sufi rogue (rind) image, as well as the mystical connotations displayed in Khayyām’s verses, this article focuses on the Graeco-Arabic philosophical references presented in these quatrains by contextualizing these references through doctrines in relevance at the time when Khayyām was writing.

Keywords:

The ruba‘iyāt of ‘Omar Khayyām Philosophical references in classical poetry, Textual commentary, Graeco- Arabic philosophy, Avicennan thought, The sociotype faylasūf, ruba‘iyāt translations, Agnosticism,

PDF

___

Adıvar, Adnan. “Giriş: Fârâbî.” Farabî, İhsâ’ül-ulûm: İlimlerin Sayımı. Çev. Ahmet Ateş. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1990. 1-53.
Akhtar, Kazi Ahmad Mian. “A Tract of Avicenna”. Translated by ‘Umar Khayyâm. Islamic Culture 9 (1935): 218-33.
‘Arûzî, Nizâmî-yi. Chahár Maqála. Haz. Mîrzâ Muhammed. E.J.W. Gibb Memorial Volume XI. London: Luzac & Co., 1910.
Ataer, Ekrem. Ekrem Ataer’in Beste ve Yorumlarıyla Ömer Hayyam. İstanbul: Kaynak, 2013.
Avicenna. The Metaphysics of The Healing. Haz. Michael Marmura. Salt Lake City: Brigham Young University, 2005.
BBC News Türkçe. “Fazıl Say’a Hayyam twitinden 10 ay hapis.” Erişim 15 Nisan 2013. < https://www.bbc. com/turkce/haberler/2013/04/130415_fazil_say_karar>.
Balıkçıoğlu, Efe Murat. Verifying the Truth On Their Own Terms: Ottoman Philosophical Culture and the Court Debate Between Mollā Zeyrek (d. 903/1497-8?) and Ḫocazāde Muṣliḥuddīn (d. 893/1488). Venice: Edizioni Ca’ Foscari, 2022.
---. “Khayyam, Omar: xiii. Translations, Turkish.” Encyclopædia Iranica, Supplement. Yayın aşamasında. Behramoğlu, Ataol. Türkiye, Üzgün Yurdum, Güzel Yurdum. Duisburg: Yeni Türkü, 1985.
Benevich, Fedor. “The Essence-Existence Distinction: Four Elements of the Post-Avicennian Metaphysical Dispute (11–13th Centuries).” Oriens 45.3-4 (2017): 203-258.
Beyaz, Yasin. “Osmanlı Bakiyesinde Bir Osmanlı Aydını: Rıza Tevfik Ürdün’de.” Dîvân 21.41 (2016): 27-62. Bölükbaşı, Rıza Tevfik. Ömer Hayyam ve Rubaîleri. İstanbul: Ahmet Halit Kitabevi, 1945.
Casari, Mario. “Translations into Italian.” Encyclopædia Iranica XVI.5. Erişim 2019. .
Cevdet, ‘Abdullah. Rubâ‘iyyât-ı Ömer Hayyâm ve Türkçe’ye Tercümeleri. İstanbul: Matba‘a-ı Hayriyye ve Şürekâsı, 1914. İkinci baskı: İstanbul: Şirket-i Mürettibiye, 1926. Üçüncü baskı: İstanbul: Şule Yayınları, 2013.
Chalisova, Natalia ve Firuza Melville. “Translations into Russian.” Encyclopædia Iranica, XVI.5 Erişim 2019. .
Chelkowski, Peter. “Edward G. Browne’s Turkish Connexion.” Bulletin of the School of Oriental and African Studies 49.1 (1986): 25-34.
Çelebi, Âsaf Hâlet. Ömer Hayyam: Hayatı, Sanatı, Eserleri. İstanbul: Varlık, 1955.
Cumhuriyet, “Yargıtay, “Fazıl say’ın paylaşımları düşünce ve ifade özgürlüğü” dedi.” Erişim 26 Ekim 2015. .
Dâniş, Hüseyin ve Rıza Tevfik. Rubâ‘iyyât-ı ‘Ömer Hayyâm. İstanbul: Evkâf Matba‘ası, 1340/1922.
Dâniş, Hüseyin. Rubâ‘iyyât-ı ‘Ömer Hayyâm. İstanbul: İkbâl, 1346/1927. İkinci baskı: İstanbul, Şule Yayınları, 2012.
Davidson, Herbert A. Alfarabi, Avicenna, and Averroes on Intellect. Oxford: Oxford University Press, 1992. Dâye, Necmüddîn-i. Mirsâdü’l-‘ibâd min el-mebde ve’l-me’ad. Haz. Huseyn el-Hüseynî el-Ni’met Allâhi. Tehrân: Sanâ’î, 1363/1984.
Deştî, ‘Alî-ye. Demî bâ Hayyâm. Tahran: Emîr-i Kebîr, 1364/1966. İngilizcesi: Dashti, Ali. In Search of Khayyam. Çev. L. P. Elwell-Sutton. New York: Columbia, 1971.
Eyüboğlu, Sabahattin. Ömer Hayyam-Dörtlükler. İstanbul: Çan, 1961. Yeni çeviri ile ikinci baskı için: İstanbul: Cem, 1969. Onuncu baskı: Ömer Hayyam-Bütün Dörtlükler İstanbul: Cem, 1998.
Al-Fārābī, Abū Naṣr. On the Perfect State/Mābādi’ ārā’ ahl al-madīnat al-faḍīlah. Haz./Çev. Richard Walzer. Chicago: Kazi, 1998.
Furûgî, Muhammed ‘Alî ve Kâsım Gânî . Hayyam: Hayatı, Felsefesi ve Gerçek Rubaileri. Çev. Hasan Çiftçi ve Orhan Başaran. Erzurum: Babil, 2002.
Hayyâm, Ömer. “Risâla fî’l-wuǧûd (ed. Nizhad Ğ. Awwal).” Farhang 29–32 (1999): 100–118.
Hidâyet, Sâdık Terânehâ-yi Hayyâm. Tahran: Matba‘a-yı Roşnâ’î, 1313/1934. Türkçesi: Hayyâm’ın Terâneleri. Çev. Mehmet Kanar. İstanbul: YKY, 1999.
Griffel, Frank. The Formation of Post-Classical Philosophy in Islam. Oxford: Oxford University Press, 2021.
Gurney, John. “E. G. Browne and the Iranian Community in Istanbul,” in Les Iraniens d’Istanbul. Haz. Th. Zarcone ve F. Zarinebaf. İstanbul/Paris/Tahran: Institut Français de Recherche en Iran et Institut Français d’Etudes Anatoliennes (1993): 149-175.
Gutas, Dimitri. “Avicenna: The Metaphysics of the Rational Soul.” Muslim World 102.3-4 (2012): 417-25. Gürsel, Nedim. “Nâzım Hikmet’in Rubaileri.” Birikim 15 (1976): 6-20.
Izutsu, Toshihiko. The Concept and Reality of Existence. Tokyo: The Keio Institute of Cultural and Linguistic Studies, 1971.
Jaffer, Tariq. “Bodies, Souls and Resurrection in Avicenna’s ar-Risāla al-Aḍḥawīya fī amr al-ma‘ād.” Before and After Avicenna: Proceedings of the First Conference of the Avicenna Study Group içinde. Haz. David Reisman ve Ahmed H. al-Rahim. Leiden: Brill, 2003. 163-174.
Janos, Damien. Avicenna on the Ontology of Pure Quiddity. Berlin: De Gruyter, 2020.
Kadir, A. “Ömer Hayyam: Dönen Kim,” Asıl Adalet [Neruda, Brecht, Éluard, Desnos, Guillevic, Mevlânâ, Ho-Şi-Minh, Vian, and Gamarra gibi şairlerle birlikte]. İstanbul (1960): 22. Genişletilmiş ikinci baskı: “Ömer Hayyam.” Dilden Dile. İstanbul: Gün Matbaası, 1970. 38-42.
---. Bugünün Diliyle Hayyam. İstanbul: İstanbul Matbaası, 1964. İkinci baskı: İstanbul: İstanbul Matbaası, 1969. Üçüncü baskı: İstanbul: Hilal Matbaası, 1976. Dördüncü baskı: İstanbul: Yazko, 1983. Beşinci baskı: İstanbul: Say, 1984, 1986 ve 2002.
Kantemir. “Rubaîyi Pek Severim.” Kendi Ağzından Rıza Tevfik. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1943, 116-117. Kasir, Daoud S. The Algebra of Omar Khayyam. New York: Columbia University, 1931.
Kanık, Orhan Veli. Bütün Çeviri Şiirleri. Haz. Asım Bezirci. İstanbul: Can, 1982.
Kaukua, Jari. “I‘tibārī Concepts in Suhrawardī The Case of Substance”. Oriens 48 (2020): 40-66. O’Malley, Austin. “Khayyam, Omar iv. English Translations of The Rubaiyat.” Encyclopædia Iranica. XVI.5.
Erişim 2019. .
Özdural, Alpay. “Omar Khayyam, Mathematicians, and Conversazioni with Artisans.” Journal of the Society of Architectural Historians 54.1 (March 1995): 54-71.
---. “On Interlocking Similar or Corresponding Figures and Ornamental Patterns of Cubic Equations.” Muqarnas 13 (1996): 191-211.
---. “A Mathematical Sonata for Architecture: Omar Khayyam and the Friday Mosque of Isfahan.” Technology and Culture 39.4 (Ekim 1998): 699-715.
Marmura, Michael E. “Avicenna and the Problem of the Infinite Number of Souls.” Mediaeval Studies 22.1 (1960): 232-239.
Muharrem, Mehmet Bedri. Siyah Beyaz Kalamış. İstanbul: Cinius, 2013.
Minorsky, V. “The Earliest Collections of O. Khayyam.” Yádnáme-ye Jan Rypka. Pırağ: Academia, 1967, 107-118.
---. “Al-Ghazali on Bodily Resurrection and Causality in Tahafut and the Iqtisad.” Aligarh Journal of Islamic Thought 2 (1989): 46-75.
McGinnis, Jon. Avicenna. Oxford: Oxford University Press, 1992.
Mu‘allim Feyzî Efendi, Hayyâm (Mu‘allim Nâcî’nin takrîzi ile). İstanbul: Şirket-i Mürettibiye, 1303/1886.
Lenepveu-Hotz, Agnès. “Translations into French.” Encyclopædia Iranica, XVI.5. Erişim 2019..
Ross, E. Denison ve H. A. R. Gibb. “The Earliest Account of ‘Umar Khayyām.” Bulletin of the School of Oriental Studies 5.3 (1928-30): 467-473.
Rypka, Jan. History of Iranian Literature. Dordrecht: D. Reidel, 1968.
Suhrawardī. The Philosophy of Illumination. Çev. Hossein Ziai ve John Walbridge. Salt Lake City: Brigham Young University Press, 2009.
Sharma, Sunil. “Wandering Quatrains and Women Poets in the ‘Khulāsāt al-ash‘ār fī al-rubā‘iyāt’.” The Treasury of Tabriz: The Great Il-Khanid Compendium. Haz. A. A. Seyed-Gohrab ve S. McGlinn. Amsterdam/West Lafayette: Rozenberg Publishers/Purdue University Press, 2007. 153-69.
Eş-Şehristânî. Kitâbü’l-milel ve’l-nihal. Thk. Muhammed ibn Fethullâh Bedrân. Kahire: Matba‘atü’l-Ezher, 1951. Türkçesi: Milel ve Nihal. İstanbul: Litera, 2008.
Taşer, Suat. Ömer Hayyam’dan Seçme Rubailer. Çev. Sabahattin Eyüboğlu. 45’lik. Aras, tarih yok. Unat, Yavuz. “Ömer Hayyam.” TDV İslâm Ansiklopedisi. XXXIV: 68-70. Ankara: Diyanet Vakfı, 2007.
Walbridge, John. Science of Mystic Lights: Qutb al-Din Shirazi and the Illuminationist Tradition of Islamic Philosophy. Cambridge: Harvard Middle Eastern Monographs, 1992.
Wisnovsky, Robert. “Essence and Existence in the Eleventh- and Twelfth-Century Islamic East (Mašriq): A Sketch.” The Arabic, Hebrew and Latin Reception of Avicenna’s Metaphysics. Haz. Dag Nikolaus Hasse ve Amos Bertolacci. Berlin: De Gruyter, 2011. 27-50.
Yasa, Metin. Hayyam’ın Rubaileri: Din Felsefesi Açısından Bir Çözümleme. Ankara: Elis, 2009.