'Nahiv' Kavramının Tarihi Arka Planı ve Terimleşme Süreci

Öz: Bu çalışmada “nahv” kavramının tarihi arka planı ve Arap dili gramer çalışmalarının başladığı ilk dönemlerden günümüze kadar geçirdiği aşamalar incelenmiştir. Bir giriş ve üç bölümden oluşan çalışmanın girişinde, nahiv ilmin doğuşunu hazırlayan sebeplerin detaylı incelemesine geçiş niteliğinde tarihi arka plana dair kısa bir bilgilendirme yapıldıktan sonra birinci bölümde, söz konusu faktörlerin daha ayrıntılı incelemesi yapılmıştır. İkinci bölümde “nahv” sözcüğünün etimolojik çözümlemesiyle birlikte genel bir tanımı yapılmıştır. Üçüncü bölümde de “nahv” sözcüğünün dil araştırmalarına girişi, özellikle “Cümle Bilgisi”ni ifade etmek üzere gramer çalışmalarındaki terimleşme süreci ve süreç içerisinde uğradığı anlam kaymaları ve değişimleri ele alınmıştır. Güdülen temel amaç ise içerik ve yöntem bakımından nahiv çalışmaları ile “nahv” kavramına yüklenen anlam arasında nasıl bir ilişkinin bulunduğunun tespitini yapmaktır.

Anahtar Kelimeler:

Yerinde, nahiv, Sîbeveyhi, Arap dili çalışmaları, lahn

The Term of 'Nahiv', Its Historical Background and Termination Process

Abstract: In this paper, we will study especially the process through which the concept and term of "nahv" has become the basic term of the Arabic linguistics, focusing on the changes it has got through namely and contently and observing along its historical development, contractions or expansions in its meaning and the possible reasons for this. We aim to identify and observe the relationship and the correlation between these changes and the socio-cultural characteristics of the period in question.

Keywords:

Yerinde, nahv, Sibawayh, Arabic language studies, lahn,

PDF

___

Abdül’âl Sâlim Mekrem, el-Halkatü’l-mefkûde fî tarihi’n-nahvi’l-‘Arabî, Beyrut 1413/1993.
Alak, Musa, “Sarf (Tasrif) İlmi”, İslam Medeniyetinde DİN İLİMLERİ TARİH VE PROPLEMLER, Ed. İsmail Güler, İstanbul 2015, s. 111-213.
Altıkulaç, Tayyar, “Kisâî, Ali b. Hamza”, DİA, XXVI, 69-70, İstanbul 2002.
Benli, Ali “Sîbeveyhî’nin el-Kitâb’ı Çerçevesinde Arap Dilbiliminin Başlangıç Safhası”, GENÇ AKADEMİSYENLER İLAHİYAT ARAŞTIRMALARI, Sempozyum 1-2 Mayıs İstanbul, ed. Sami Erdem, İstanbul 2009, s. 359-375.
----------- Sîbeveyhî’nin el-Kitâb’ı Çerçevesinde Dil Çalışmalarının doğuşu (Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İlahiyat Anabilim Dalı, Arap Dili ve Belagati Bilim Dalı, İstanbul 2007.
Bulut, Ali, “Ebû Ubeyde’nin Mecazü’l-Kur’ân’ına Yönelik Bazı Eleştiriler” NÜSHA: Şarkiyat Araştırmaları Dergisi, Yıl: 2004, Cilt 4(15), s. 63-76.
----------- Sibeveyhî’nin el-Kitâb’ında Ele Aldığı Bazı Konular, İşleme Yöntemi ve Koyduğu Kurallar (Doktora Tezi), Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, Samsun 2003.
----------- “Nahiv Terimlerinin Ortaya Çıkış Süreci”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VIII (2008), sayı: 2, s. 89-104.
----------- “Yunus b. Habib ve Nahivdeki Yöntemi”, ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ, Sayı, 18-19, Samsun 2005, s. 237-264.
Câhiz, Ebû Osman Amr b. Bahr, el-Beyân ve’t-tebyîn (thk. Abdüsselam Muhammed Harun), I-III, Kahire 1418/1998.
Durmuş, İsmail, “Halef el-Ahmer”, DİA, XV, 234-236, İstanbul 1997.
----------- “Nahiv” DİA, XXXII, 300-306, İstanbul 2006.
Temimî, Cinan bint Abdülaziz et-Temimî, el-Hududü’n-nahviyye fi’t-türâs: Kitabü’t-Ta‘rifât li’l-Cürcânî enmüzecen (Yüksek Lisans Tezi), Kral Suud Üniversitesi, Lisansüstü Eğitimi Dekanlığı, Arap Dili ve Edebiyatı Bölümü (Riyad), Şebeketü’l-lüğaviyyâti’l-Arabiyye 2008, Savunma: 28/5/1429.
Cürcânî, Ali b. Muhammed es-Seyyid Şerif el-Cürcânî, Mu‘cemü’t-Ta‘rifât (thk. Muhammed Sıddîk el-Minşâvî), Kahire 2004.
Çelebi, Muharrem “Kutrub” DİA, XXVI, 494-495, Ankara 2002.
Çetin, Abdurrahman, “Lahn” DİA, XXVII, 55, Ankara 2003.
Demirci, Muhsin, Tefsir Usûlü, İstanbul 2007.
Ebû Ali el-Fârisî, Hasan b. Ahmed el-Fârisî, et-Tekmile (thk. Kazım Bahr el-Merucân), Beyrut 1419/1999.
Ebû Bekir Abdülkâhir el-Cürcânî, Delâilü’l-İ‘câz (nşr. Mahmûd Muhammed Şakir), Kahire 1984, s. 526.
Ebû Bekr İbnü’s-Serrâc Muhammed b. Sehl, el-Usûl fi’n-nahv (thk. Abdülhüseyin el-Fetlî), Beyrut 1417/1996, I-II.
Ebû Hayyan el-Endelûsî, et-Tezyîl ve’t-tekmîl fi şerhi Kitâbi’t-Teshîl (thk. Hasan Hindâvî), I-XXII, Dımeşk: Darü’l-Kalem 1417/1996.
Ebü’l-Hasan Ali b. İsa er-Rümmânî, Risâletü’l-hudûd (nşr. İbrahim es-Sâmerrâî), Amman ts.
Ebü’l-Hüseyin İbnu’t-Tarâve, Risâletü’l-İfsâh bi ba‘dı mâ câe mine’l-hatai fi’l-Îzâh (thk. Hatim Salih Dâmin), Beyrut 1416/1996.
Ebü’l-Kasım Abdurrahman b. İshak ez-Zeccâcî, el-Îzâh fî ‘ileli’n-nahv (nşr. Mâzin el-Mubarek), Beyrut 1402/1082.
Ebü’t-Tayyib Abdülvahid b. Ali el-Lügavî, Merâtibü’n-nahviyyîn (thk. Ebü’l-Fazl Muhammed İbrahim), Kahire 1375/1955.
Enbârî, Ebû Bekr Muhammed b. Kasım el-Enbârî, Kitâbü’l-Ezdâd (thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim), Beyrut 1407/1987.
Said el-Efgânî, Usûlü’n-nahv, Beyrut 1407/1987.
Seyyid Ali Hasan Matar, “en-Nahvü lügaten ve’stılâhan”, Türâsünâ, “en-Nahvü lügaten ve’stılâhan” http://rafed.net/turathona/28/28-3.html, Sayı: 28, s. 58-72.
Eyyûb, Abdurrahman Muhammed, Dirâsât nakdiyye li’n-nahvi’l-‘Arabî, Kuveyt ts. (1957).
Ezherî, Halid b. Abdullah el-Ezherî, Şerhu’t-Tasrîh ‘ale’t-Tavdîh (thk. Muhammed Bâsil Uyûnü’s-sûd), I-III, Beyrut, 1421/2000.
Fâkihî, Abdullah b. Ahmed el-Fâkihî, Şerhu Kitâbi’l-Hudûd fi’n-nahv (thk, Ramazan Ahmed ed-Demirî), Kahire 1414/1993.
Gündüzöz, Soner, “Nahiv ve Sarf Terimlerinin Doğuşu Üzerine”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 9, Samsun 1997, s. 283-300.
Hâkim, Muhammed b. Abdullah en-Nisâbûrî, el-Müstedrek ‘ale’s-Sahihayn, Haydarabad 1340h. I-IV. Halef el-Ahmer b. Hayyan el-Basrî, Mukaddime fi’n-nahv (nşr. İzzeddin et-Tennûhî), Dımeşk 1381/1961. Halil b. Ahmed el-Ferâhidî, Kitâbü’l-‘Ayn; müretteben ‘ala mu‘cemi’l-hurûf (nşr. Abdülhamid Hindâvî), I-IV, Beyrut 1424/2002.
Hamid, Abdüssettar, “Devrü’l-Basra fi tatavvuri’t-tefsîr fi’l-karneyni’s-sânî ve’s-sâlisi’l-hicriyyeyn”, Mevsû‘atü’l-Basrati’l-hadâriyye, Basra 1989, s. 12-18.
İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osman b. Cinnî, el-Munsif (Şerhu Kitâbi’t-Tasrîf li’l-Mâzinî nşr. İbrahim Mustafa-Abdullah Emin), I-II, Kahire 1954.
----------- el-Hasâis (thk. Muhammed Ali en-Neccar), I-III, Kahire 1371/1952.
İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. Hasan, Cemheretü’l-lüğa (thk. Remzi Münir Ba‘lebekkî), Beyrut 1978.
İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriya, Mekâyîsü’l-lüğa (thk. Abdüsselam Harun), Kahire: Darü’l-Fikr 1399/1979.
İbn Haldûn, Veliyyüddin Abdurrahman b. Muhammed, Mukaddimetü İbn Haldûn (nşr. Abdullah Muhammed ed-Dervîş), I-II, Dımeşk 1425/2004.
İbn Hallikân, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed, Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâü ebnâi’z-zemân (thk. İhsan Abbas), Beyrut 1397/1977, I-VII.
İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed el-Endelüsî el-Kurtubî, Resâilü İbn Hazm el-Endelüsî; et-Takrîb li haddi’l-mantık (thk. İhsan Abbas), Kahire 1954.
---------- Resâilü İbn Hazm el-Endelüsî; Merâtibü’l-‘ulûm (thk. İhsan Abbas), Kahire 1954.
İbn Kâsım el-Malikî, Şerhu Hudûdü’n-nahv li’l-Übbezî (thk. Halid Fehmi), Kahire 1429/2008.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî, Uyûnü’l-ahbâr, Beyrut 1343/1925, I-IV. İbn Madâ, Ebû Ca’fer Ahmed b. Abdurrahman İbn Madâ el-Kurtubî, er-Red ale’n-nühât (thk. Şevki Dayf), Kahire 1992; (thk. M. İbrahim el-Bennâ), Kahire 1399/1979.
İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî Lisânü’l-‘Arab, I-XV, Beyrut : Dâru Sâdır 2010.
İbnu’n-Nedîm Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kub İshak, Kitâbü’l-Fihrist (thk. Rıza Teceddüd), Tahran 1391/1971.
İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî, ed-Darûrî fi sınâ‘ati’n-nahv (thk. Mansur Ali Abdüssemî’), Kahire 1431/2010.
İbn Sellâm, Ebû Abdullah Muhammed b. Sellâm el-Cümehî, Tabakâtü fuhûli’ş-şu‘arâ (nşr. Mahmûd Muhammed Şakir), I-II, Cidde 1974.
İbn Usfûr, Ali b. Mümin, el-Mukarrib (thk. Ahmed Abdüssettar el-Cevârî-Abdullah el-Cebûrî), I-II, y.y. 1392-1972.
İbnü’l-Enbârî, Ebü’l-Berekât Kemalüddîn Abdurrahman b. Muhammed b. Ubeydullah el-Enbârî, Nüzhetü’l-elibbâ fî tabakâti’l-üdebâ (thk. İbrahim es-Sâmerrâî), Ürdün/Zerkâ 1405/1985.
------------ el-İğrâb fî cedeli’l-i‘râb ve Lüme‘u’l-edille fî usûli’n-nahv (rhk. Said el-Efgânî) Dimeşk 1378/1957.
İbnü’l-Kıftî Cemaleddin Ebü’l-Hasan Ali b. Yusuf el-Kıftî, İnbâhü’r-rüvât ‘alâ enbâi’n-nühât (thk. M. Ebü’l-Fazl İbrahim), I-IV, Kahire 1406/1986.
İbnü’s-Serrâc, Ebû Bekr İbnü’s-Serrâc Muhammed b. Sehl, el-Usûl fi’n-nahv (thk. Abdü’l-Hüseyn el-Fetelî), I-III, Beyrut 1417/1996.
İbrahim Enis ve’d-dersü’l-lügavî, İsdârâtü Mecme‘i’l-luğati’l-‘Arabiyye, Kahire 1999.
Kılıç, Hulûsi, “Sarf”, DİA, XXXVI, 236-237, İstanbul 2009.
Kisâî, Ebü’l-Hasen Alî b. Hamza b. Abdillâh el-Kisâî, Mâ telhanü fîhi’l-âmme (thk. Ramazan Abdüttevvab), Kahire 1403/1982.
Koçak, İnci, “Ahfeş el-Evsat”, DİA, I, 526, İstanbul 1988.
Kûzî, ‘Avad b. Hamd el-Kûzî, el-Mustalahu’n-nahvî; neşetühü ve tetavvuruhû hatta evâhiri’l-karni’s-sâlisi’l-hicrî, Riyad 1401/1981.
Mebruk, Abdülvâris Said, Fî ıslâhi’n-nahvi’l-‘Arabî; dirâse nakdiye, Kuveyt 1406/1985.
Mertoğlu, M. Suat, “Yezîdî, Yahya b. Mübarek”, DİA, XLIII, 524-525, İstanbul 2013.
Mübarek, Mazin el-Mübarek, en-Nahvü’l-‘Arabî, el-‘İlletü’n-nahviyye; neş’etühâ ve tetavvuruhâ, Lübnan 1401/1981.
Müberred, Ebu’l-Abbas Muhammed b. Yezîd el-Müberred, el-Kâmil (thk. Muhammed Ahmed ed-Dâlî), Dımeşk: Müessesetü’r-risâle 1418/1997, I-IV.
Râcihî, Abduh er-Râcihî, Dürûs fi’l-mezâhibi’n-nahviyye, Mısır: Darü’l-ma‘rifeti’l-cami‘iyye 1992.
Rifâa et-Tahtâvî, et-Tuhfetü’l-mektebiyye li takrîbi’l-‘Arabiyye, Kahire 1286h
Sabbân, Muhammed b. Alî es-Sabbân el-Mısrî, Hâşiyetü’s-Sabbân alâ Şerhi'l-Üşmûnî alâ Elfiyyeti İbn Mâlik ve me‘ahû Şerhu'ş-Şevâhid li'l-‘Aynî (thk. Taha Abdürrauf Sa’d), I-IV, el-Mektebetü’t-tevfikiyye, ts.
Sekkâkî, Ebû Yakûb Muhammed b. Yusuf es-Sekkâkî, Miftâhu’l-‘ulûm (nşr. Abdülhamid Hindâvî), Beyrut 1420/2000.
Serrâc, Muvaffak es-Serrâc, “Ebû Ubeyde Ma‘mer b. el-Müsennâ menhecühû ve mezhebühû fî Mecâzi’l-Kur’ân” et-Türâsü’l-‘Arabî, sayı.18, 1405/1985 Dımeşk, s. 35.
Sîbeveyhî, Ebû Bişr Amr b. Osmân b. Kanber el-Hârisî, el-Kitâb (nşr. Abdüsselam M. Harun), I-V, Kahire 1408/1988.
Sirâfî, Ebû Said Hasan b. Abdillah es-Sirâfî, Şerhu Kitâbi Sîbeveyhî (thk. Ahmed Hasan Mehdeli-Ali Seyyid Ali), I-V, Lübnan: Beyrut 2008.
Suyûtî, Ebü’l-fazl Celaleddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr es-Suyûtî, Buğyetü’l-vü‘ât fî tabakâti’l-lüğaviyyîn ve’n-nühât (thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim), Kahire 1384/1965
---------- “er-Risâle fi sebebi vaz‘i’l-‘ilmi’l-Arabiyye”, et-Tuhfetü’l-behiyye ve’t-turfetü’ş-şehiyye, mecmu‘ât muhtara min ‘uyûni’l-edebi’l-‘Arabî, Menşûrâtü Dâri’l-âfâki’l-cedide, Beyrut 1401/1981.
---------- el-İktirâh fi ‘ilmi usûli’n-nahv (nşr. Mahmud Süleyman Yakut), Tanta/Mısır 1426/2006.
Şevki Dayf, el-Medârisü’n-nahviyye, Kahire 1968.
Şirin, Mehmet, Nahivciler ile Mantıkçılar Arasındaki Tartışmalar, İstanbul 2009.
------------ “Nahiv İlmi”, İslam Medeniyetinde DİN İLİMLERİ TARİH VE PROPLEMLER, Ed. İsmail Güler, İstanbul 2015, s. 79-110.
Tahtâvî, Rifâa et-Tahtâvî, et-Tuhfetü’l-Mektebiyye li takrîbi’l-lüğati’l‘Arabiyye, Kahire 1286h.
Tantâvî, Ahmed et-Tantâvî, Neş’etü’n-Nahv ve tarihü eşheri’n-nühât, Kahire 1995.
Tehânevî, Muhammed Ali et-Tehânevî, Mevsû‘atü keşşâfi ıstılahâti’l-fünûn ve’l-ulûm (nşr. Ali Dehrûc), I-II, Beyrut 1996.
Temmâm Hasan, el-Lüğatü’l-‘Arabiyye; ma‘nâhâ ve mebnâhâ, ed-Dârü’l-Beydâ/Mağrib 1994.
----------- Usûl; Dirâse ebistemûlûciyye li’l-fikri’l-lüğavî ‘inde’l-‘Arab, Kahire 2000.
Ubeydî, Şa‘ban ‘Avad Muhammed el-Ubeydî, en-Nahvü’l-‘Arabî ve menâhicü’t-t’elîf ve’t-tahlîl, Bingazi 1989.
Usaylî, Abdülaziz b. İbrahim el-Usaylî, “en-Nazariyyâtü’l-lügaviyyetü ve’n-nefsiyyetü ve ta’limü’l-lügati’l-Arabiyye”, Mecelletü Camiati’l-İmam Muhammed b. Suûd, sy. 22, yıl: Rebiülâhir 1419, s. 313-413.
Yakût el-Hamevî, Mu‘cemü’l-üdebâ; İrşâdü’l-erîb ilâ ma‘rifeti’l-edîb (thk. İhsan Abbas), Beyrut 1993, II, 413.
Yavuz, Mehmet, “Muâz b. Müslim el-Herrâ”, DİA, XXX, 340, İstanbul 2005.
Yerinde, Âdem, “Mecazü’l-Kur’ân’ı Çerçevesinde Ebû Ubeyde’nin Tefsirciliği”, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 19/2009, Sakarya, s. 151-189.
Zübeydî, Ebû Bekr Muhammed b. Hasan ez-Zübeydî, Tabakâtü’n-nahviyyîn ve’l-lüğaviyyîn (thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim), Kahire 1392/1973.