Fars Edebiyatında Musammat

Öz: Klasik edebiyat bilgisine göre şiirin iki temel unsuru vardır. Bunlardan biri muhteva, diğeri de şekildir. Şiirler, bu iki unsur çerçevesinde varlık bulur. Muhteva, konuyu; şekil, başka bir deyişle nazım biçimi de şiirleri birtakım özellikleri bakımından birbirinden ayırır ve sınıflandırır. Kafiye düzeni ve nazım birimi, nazım biçimlerini belirler. Nazım biçimlerinden biri de musammattır. Musammat, aynı vezinde üç ve daha fazla mısralı değişik sayıdaki bendlerden oluşan nazım şekillerinin genel adıdır. Musammat nazım şekli ilk kez Arap edebiyatında ortaya çıkmış ve muvelled şâirleri tarafından tesmit adıyla anılmıştır. Musammat nazım şekli Arap edebiyatından Fars edebiyatına geçmiş ve adı geçen edebiyatta oldukça rağbet görmüştür. Bu makalede adı geçen nazım şekli ayrıntılı bir şekilde ele alınacak, tarihsel süreç başta olmak üzere musammatın tanımı yapılarak örneklerle anlatılacaktır.

Anahtar Kelimeler:

musammat, Fars edebiyatı, Türk edebiyatı, nazım şekli

Musammat In Persian Literature

Abstract: Poetry has two basic elements in classic literature: one of them is the content, and the other one is the structure. Poems exist with these two elements. Content means subject, and structure classifies verses according to the some features. Qafiyah (rhyme) and unit of verse determine the verse. One unit of verses is musammat. Musammat consists of bends that has three or more line in the same rhythm. Musammat verse form first appeared in Arab literature and was known as ‘tesmit’ by the movallad poets. Musammat verse form penetrated Arab literature to Persian literature and became popular. In this article, musammat will be discussed intimately, and after making a definition of musammat, it will be explained in the terms of historical process with examples.

Keywords:

Musammat, Persian literature, Turkish literature, verse form,

PDF

___

KAYNAKÇA Abdurrahmân Câmî, Dîvân-ı Câmî, yay. A‘lâhân-i Efsahzâd, I-II, Tahran, Defter-i Neşr-i Mîrâs-ı Mektûb, 1378 hş.
Abdulvâsi‘-i Cebelî, Dîvân-ı Abdulvâsi‘-i Cebelî, yay. Zebîhullah Safâ, Tahran, İntişârât-ı Emîr Kebîr, 1361 hş.
Ahmed Beheştî-i Şîrâzî, Hezâr Kıt‘a, Tahran, İntişârât-ı Rovzene, 1374 hş.
Ahmet Remzi Dede, Ahmet Remzi Dede and His Persian Poems, yay. Mehmet Atalay, İstanbul, 2007.
Aksoy, Fatma Yaşar, “Ayıntâblı Aynî Efendi, Dîvân, Hayatı-Eserleri-Türkçe Dîvân, Farsça Dîvânçe ve Sâkî-nâme (Tenkidli) Metni”, Doktora tezi, Kayseri, Erciyes Üniversitesi, 1997 . Alîşîr Nevâyî (Fânî), Dîvân-ı Emîr Nizâmuddîn Alîşîr Nevâyî (Fânî), yay. Ruknuddîn Humâyûnferruh, Tahran, İntişârât-ı Esâtîr, 1375 hş.
Alîşîr Nevâyî, Dîvân-ı Fânî, yay. Seyyid Abbâs Restâhîz Sançârekî, Kabul, İntişârât-ı Emîrî, 1395 hş.
Atalay, Mehmet, “III. Selim Hakkında Yazılmış Farsça Bir Bahariye”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, yıl: 1999, sa. 12, s. 143-151.
Atalay, Mehmet, “Hâkânî’nin Medâyin Harâbeleri’ne Hüseyin Dâniş’in Yaptığı Tesdis”, Nüsha Şarkiyat Araştırmaları Dergisi, yıl: 3, sa. 11 (Güz 2003), s. 101-114.
Atalay, Mehmet, İran Edebiyatı Tarihi Başlangıçtan Gaznelilere Kadar, İstanbul, Demavend Yayınları, 2014.
Atalay, Mehmet, “Muarrifî ve Tashîh-i Nusha-i Hattî-i Bahâriyye-i Dergezînî”, Faslnâme-i Zebân ve Edeb-i Fârsî, Dânişkede-i Edebiyyât ve Ulûm-i İnsânî, yıl: 1387 Bahar ve Tâbistan, sa. 4, s. 7-24.
Atalay, Mehmet, “Şâir Nef’î Farsça Divanının Edisyon Kritiği ve Üslûbu”, Doktora Tezi, Erzurum, Atatürk Üniversitesi, 1988.
Bedruddîn-i Câcermî, Muhammed, Mûnisu’l-ahrâr fî dakâikı’l-eş‘âr, I-II, yay. Mîr Sâlih-i Tabîbî, Tahran, Çâphâne-i Firdevsî, 1337 hş.
Bilmen, Ömer Nasuhi, Nüzhetü’l-ervah Farsça Divânçe ve Türkçe Şiirler, yay. Hasan Akçay, İstanbul, Semerkand Yayınları, 2012.
Birgören, H., “Terbî (terbi‘)”, Türk Dünyası Edebiyat Kavramları ve Terimleri Ansiklopedik Sözlüğü, I-VI, Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 2006.
Burmaoğlu, Hamit Bilen, “Lâmi’î Çelebi Dîvânı, Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve Dîvânı’nın Tenkidli Metni”, Doktora Tezi, Erzurum, Atatürk Üniversitesi, 1983.
Cem Sultan, Dîvân-ı Fârsî-i Cem Sultan, yay. A. Naci Tokmak, Tahran, Muessese-i Ferheng-i ECO, 1380 hş.
Değirmençay, Veyis, Farsça Şiir Söyleyen Osmanlı Şairleri, Erzurum, Atatürk Üniversitesi Yayınları, 2013.
Dihhudâ, Dîvân-ı Dihhudâ, yay. Muhammed Debîrsiyâkî, Tahran, İntişârât-ı Tîrâje, 1362 hş.
Ebü’l-Fazl Mehmed Efendi, Defterdar Ebü’l-Fazl Mehmed Efendi ve Farsça Dîvânı, yay. Orhan Başaran, İstanbul, Çantay Kitap Kırtasiye, 2010.
Edîbu’lmemâlik-i Ferâhânî, Zindegî ve Şi‘r-i Edîbulmemâlik-i Ferâhânî, I-II, yay. Seyyid Alî Mûsevî Germârûdî, Tahran, İntişârât-ı Kadıyânî, 1386 hş.
Ehlî-i Şîrâzî, Kulliyât-ı Eş‘âr-ı Mevlânâ Ehlî-i Şîrâzî, yay. Hâmid Rabbânî, Tahran, İntişârât-ı Kitâbhâne-i Senâyî, 1344 hş.
Emîrî-i Fîrûzkûhî, Dîvân-ı Emîrî-i Fîrûzkûhî, yay. Emîrbânû Emîrî-i Fîrûzkûhî (Musaffâ), I-III, Tahran, İntişârât-ı Zevvâr, 1389 hş.
Fahruddîn-i Irâkî, Kulliyât-ı Irâkî, yay. Saîd Nefîsî, Tahran, İntişârât-ı Kitâbhâne-i Senâyî, 1338 hş.
Fesâî, Mansûr Restgâr, Envâ‘-ı Şi‘r-i Fârsî, Şiraz, İntişârât-ı Nuvîd-i Şîrâz, 1372 hş.
Fuzûlî, Dîvân-ı Fârsî, yay. Hasibe Mazıoğlu, Ankara, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, 1962.
Fuzûlî, Dîvân-ı Eş‘âr-ı Fârsî-i Mevlânâ Hakîm Mollâ Muhammed-i Fuzûlî, yay. Huseyn Muhammedzâde Sıddîk, Tebriz, İntişârât-ı Yârân, 1386 hş.
Gonbeddordî, A‘zemî Râd, Musammat der Şi‘r-i Fârsî, Tahran, İntişârât-ı Emîr Kebîr, 1366 hş.
Güzelyüz, Ali, “Dîvân-ı Derviş Dihekî”, Doktora Tezi, İstanbul, İstanbul Üniversitesi, 1998.
Hâfız-ı Şîrâzî, Dîvân-ı Hâfız, yay. Rızâ Kâkâyî-i Dehkurdî, Tahran, İntişârât-ı Kaknus, 1380 hş.
Hâcû el-Murşidî el-Kirmânî, Dîvân-ı Eş‘âr-ı Ebu’l-atâ Kemâluddîn Mahmûd b. Alî b. Mahmûd el-med‘uv be-Hâcû el-Murşidî el-Kirmânî, yay. Ahmed Suheylî Hânsârî, Tahran, Şirket-i İntişârât-ı Pâjeng, 1336 hş.
Hâcû-yi Kirmânî, Dîvân-ı Kâmil-i Hâcû-yi Kirmânî, yay. Saîd Kâniî, Tahran, 1374 hş.
Hâlid-i Bağdâdî, Hâzâ Dîvânu Mevlânâ Hâlid kuddise sırruhu, İstanbul, Fatih Demir Matbaası, 1955.
Hâmidî, Külliyyât-ı Dîvân-ı Mevlânâ Hâmidî, yay. İsmail Hikmet Ertaylan, İstanbul, Milli Eğitim Basımevi, 1949.
Hüseyin Dâniş, Eyvân-ı Medâyin Tesdîs-i Kasîde-i Hâkânî, haz. Komisyon, Berlin, Çâphâne-i Îrânşehr, 1343 hş.
Hüseyin Dâniş, Medâyin Harâbeleri, İstanbul, Cem‘î Kitâbhânesi, 1330.
Hâkânî-i Şirvânî, Dîvân-ı Hâkânî-i Şirvânî, yay. Cihângîr Mansûr, Muessese-i Tahran, İntişârât-ı Nigâh, 1375 hş.
İbni Reşîk el-Kayravânî, el-Umde fî mehâsini’ş-şi‘r ve âdâbihi ve nakdihi,I-II, yay. M. Muhyiddîn Abdulhamîd, Beyrut, 1972.
İmam Humeyni, Mesih Nefesli Aşk (Divan-ı İmam), çev. Ali Güzelyüz, Halil Toker, İstanbul, Demavend Yayınları, 2014.
Kâânî-i Şîrâzî, Dîvân-ı Kâmil-i Hakîm Kâânî-i Şîrâzî, yay. Mecîd Şafak, Tahran, İntişârât-ı Senâyî, 1387 hş.
Kadıoğlu, İdris, “Lebîb-i Âmidî, Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve Divânı’nın Tenkitli Metni”, Doktora Tezi, Diyarbakır, Dicle Üniversitesi, 2003.
Karadere, Adem, “Nevres-i Kadîm’in Farsça Dîvânı”, Yüksek Lisans Tezi, Kırıkkale, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1999.
Karamanlı Aynî, Karamanlı Aynî ve Dîvânı, yay. Ahmet Mermer, Ankara, Akçağ Yayınları, 1997.
Katrân-ı Tebrîzî, Dîvân-ı Hakîm Katrân-ı Tebrîzî, yay. Muhammed-i Nahcıvânî, Tahran, İntişârât-ı Kaknus, 1362 hş.
Küçük, Recep, “Sünbül-zâde Vehbî’nin Farsça Divançesi”, Yüksek Lisans Tezi, Kırıkkale, Kırıkkale Üniversitesi, 2010.
Melikuşşuarâ Bahâr, Dîvân-ı Bahâr, Tahran 1354 hş.
Melikuşşuarâ Bahâr, Dîvân-ı Eş‘âr, Tahran, Muessese-i İntişârât-ı Nigâh,1388 hş.
Menûçihrî-i Dâmgânî, Dîvân-ı Menûçihrî-i Dâmgânî, yay. Muhammed Debîrsiyâkî, Tahran, İntişârât-ı Zevvâr, 1390 hş.
Mevlânâ Celâluddîn, Dîvân-ı Kebîr Kulliyât-ı Şems-i Tebrîzî, I-II, yay. Tevfîk Subhânî, Tahran, Encumen-i Âsâr ve Mefâhîr-i Ferheng, 1386 hş.
Mîrzâ Esedullâh Hân Gâlib, Kıtaât, Rubâiyyât, Terkîb-bend, Tercî‘-bend, Muhammes, yay. Gulâm Resûl Mihr, Lahor, 1969.
Mîrzâde Işkî, Kulliyât-ı Musavver-i Mîrzâde Işkî, yay. Alî Ekber Muşîr-i Selîmî, Tahran, İntişârât-ı Emîr Kebîr, 1350 hş.
Muallim Naci, Edebiyat Terimleri Istılâhât-ı Edebiyye, haz. M. A. Yekta Saraç, İstanbul, Risale Basın Yayın Ltd., 1996.
Muhammed Celâluddîn, Muhît-i Usûl-i Fârsî, İstanbul, 1327.
Muhammesât Mecmuası, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, nr. 3432-1.
Muînî-i Kirmânşâhî, Der Harâbât-ı Muğân 145 Tazmîn-i Şâirâne ez Gazeliyyât-ı Hâfız-ı Câvdân-sohen, Tahran, Neşr-i Evhadî, 1392 hş.
Muizzî, Kulliyât-ı Dîvân-ı Muizzî, yay. Nâsır-ı Heyyirî, Tahran, Neşr-i Merzbân, 1362 hş.
Nâbî, Dîvân-ı Nabî, İstanbul, Şeyh Yahya Efendi Matbaası, 1292.
Nâsır-ı Husrev, Dîvân-ı Nâsır-ı Husrev, yay. Muctebâ Minovî, Mehdî Muhakkık,Tahran, İntişârât-ı Dânişgâh-ı 1365 hş.
Nâsır-ı Husrev, Dîvân-ı Nâsır-ı Husrev, yay. Seyyid Hasen Takîzâde, Tahran, 1373 hş.
Nâsırî-i Kâşânî, Dîvân-ı Nâsırî-i Kâşânî, yay. Alî Asgar Sâim-i Kâşânî, Tahran, İntişârât-ı Tâlâr-ı Kitâb, 1380 hş.
Nâsır Nîkûbaht, Tahlîl-i Şi‘r-i Fârsî, Tahran, Sâzmân-ı Mutâlaa ve Tedvîn-i Kutub-i Ulûm-i İnsânî-i Dânişgâhhâ,1389 hş.
Nef‘î, Farsça Divan, yay. Mehmet Atalay, Erzurum, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları, 2000.
Nidâî, Divan of Nidai, yay. Güller Nuhoğlu, Karachi, Qırtas, 2003.
Özgül, M. Kayahan, Muallim Naci Efendi, İstanbul, Kitabevi Yayınevi, 2016.
Râdûyânî, Muhammed b. Ömer, Tercümânü’l-belâğa, yay. Ahmed Ateş, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1949.
Reşîduddîn Vatvât, Dîvân-ı Reşîduddîn Vatvât bâ-kitâb-ı Hadâiku’s-sihr fî dakâyıkı’ş-şi‘r, yay. Saîd Nefîsî, Tahran, Kitâbhâne-i Bârân, 1339 hş.
Riyâhî, Muhammed Emîn, Kisâyî-i Mervezî Zindegî ve Endîşe ve Şi‘r-i Û,Tahran, İntişârât-ı İlmî, 1373 hş.
Sâbir-i Hemedânî, Dîvân-ı Eş‘âr-ı Sâbir-i Hemedânî, yay. Keyvân-ı Semîî, Tahran 1337 hş.
Sa‘dî-i Şîrâzî, Metn-i Kâmil-i Dîvân-ı Şeyh-i Ecell Sa‘dî-i Şîrâzî, yay. Mezâhir-i Musaffâ, Tahran, İntişârât-ı Rovzene, 1383 hş.
Sadreddîn Dergezînî Şeyhzâde, Bahâriyye, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Bağdad Köşkü, nr. 144, va. 1a-6a.
Safâ-yı Isfahânî, Dîvân-ı Eş‘âr-ı Hakîm Safâ-yı Isfahânî, yay. Ahmed Suheylî Hânsârî, Tahran, 1337 hş.
Safî Alî Şâh, Dîvân-ı Safî Alî Şâh, yay. Mansûr Muşfik, Tahran, 1367 hş.
Senâyî-i Gaznevî, Dîvân-ı Hakîm Senâyî-i Gaznevî, yay. Pervîz Bâbâyî, Tahran, Muessese-i İntişârât-ı Nigâh, 1375 hş.
Seyyidâ-yı Nesefî, Dîvân-ı Seyyidâ-yı Nesefî, yay. Hasen-i Rehberî, Tahran, İntişârât-ı Beynelmilelî el-Hüdâ, 1382 hş.
Soysal, Faysal, “Koca Ragıp Paşa’nın Farsça Manzumeleri, Metin-Çeviri-Yorum”, Yüksek Lisans Tezi, Van, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, 2006.
Sultân Selîm Hân-ı Evvel, Dîvân-ı Belâgat-unvân-ı Sultân Selîm Hân-ı Evvel, yay. Paul Horne, Berlin, Matbaa-i Devletî, 1904.
Sultan Veled Bahâuddîn Muhammed Belhî, Dîvân-ı Sultan Veled, yay. Saîd Nefîsî, Tahran, Kitâbfurûşî-i Rûdekî, 1338 hş.
Sûzenî, Dîvân-ı Hakîm Sûzenî-i Semerkandî, yay. Nâsıruddîn Şah Huseynî, Tahran, İntişârât-ı Emîr Kebîr, 1338 hş.
Sünbülzâde Vehbî, Dîvân-ı Vehbî, Bulak, Bulak Matbaası, 1253.
Şafak, Turgay, “Tashîh-i İntikâdî-i Dîvân-ı Şevket-i Buhârî”, Doktora Tezi, Tahran, Dânişgâh-ı Tahran, 1386 hş.
Şehriyâr, Dîvân-ı Şehriyâr, I-II, Tahran, Muessese-i İntişârât-ı Nigâh, 1387 hş.
Şems-i Kays-ı Râzî, el-Mu‘cem fî meâyîri eş‘âri’l-Acem, yay. Muderris Razavî, Tahran, Kitâbfurûşî-i Tahrân, 1338 hş.
Şems-i Mağribî, Dîvân-ı Şems-i Mağribî, yay. Ebû Tâlib Mîr Âbidînî, Tahran, İntişârât-ı Emîr Kebîr, 1388 hş.
Şeyh Bahâyî, Dîvân-ı Şeyh Bahâyî, Tahran, İntişârât-ı Zerrîn, 1391 hş.
Şeyh Gâlib, Şeyh Gâlib Dîvânı, yay. Muhsin Kalkışım, Ankara, Akçağ Yayınları, 1994.
Tâhirü’l-Mevlevî, Edebiyat Lügati, yay. Kemal Edip Kürkçüoğlu, İstanbul, Enderun Kitabevi, 1973.
Tâhirü’l-Mevlevî, Nazm ve Eşkâl-i Nazm, I-II, Dersaadet, Mahmud Bey Matbaası, 1349.
Tâhirü’l-Mevlevî, Tâhirü’l-Mevlevî’nin Farsça Divançesi ve Tercümesi, yay. Mehmet Atalay, İstanbul, Çantay Kitap Kırtasiye, 2007.
Tâhirü’l-Mevlevî, Tâhirü’l-Mevlevî’nin Türkçe ve Farsça Divanları, yay. Mehmet Atalay, Erzurum, 2005.
Tuman, Mehmet Nâil, Tuhfe-i Nâilî, I-II, yay. Cemal Kurnaz ve Mustafa Tatçı, Ankara, Bizim Büro Basımevi, 2001.
Türk Dil ve Edebiyat Dergisi Türk Şiiri Özel Sayısı II Divan Şiiri, Ankara, TDK yayınları, 2001.
Urfî-i Şîrâzî, Kulliyât-ı Urfî-i Şîrâzî, yay. Cevâhirî Vecdî, Tahran, Kitâbhâne-i Senâî, 1369 hş.
Yenişehirli Avni Bey, Farsça Divan, yay. Mehmet Atalay, Erzurum, Aktif Yayınevi, 2005.