Anadolu’da Çok Kültürlü Yapı Toplulukları: Aynı Kaya Kompleksinde Türk-İslam ve Hristiyan Mimarisi

Aksaray İli, Güzelyurt İlçesi, Belisırma köyünün 3km kuzeybatısında yer alan kayaya oyma yerleşke Ihlara Vadisindeki Orta Çağ yerleşim mimarisine ışık tutmaktadır. Yapı topluluğunda kayaya oyma bir cami, iki kilise ve yaşam alanları vardır. Cami, Peristremma kaya yerleşmesi topluluğunun merkezindedir ve kiliseler caminin yaklaşık 50m - 250m batısında yer almaktadır. Cami Selçuklu sanatı özelliklerine sahip iken kiliseler Bizans örneklerine yakındır. Yapıların mimarisinde işlev değişikliği belirlenmemiştir. Aynı yapı topluluğunda, kayaya oyma cami ve kiliselerin bir arada bulunması ender görülür. Anadolu’da kayaya oyma cami/mescit hakkında birkaç çalışma ve değerlendirme bulunurken, kayaya oyma birçok Türk-İslam yerleşkesi henüz araştırılmış değildir. İslami yapılar genellikle merkezi alanlarda inşa edilen kâgir yapılardır. Kayaya oyma yerleşke Türk-İslam mimarisine yeni bir görüş mü sunmaktadır? Türk-İslam mimarisi örnekleri Aksaray İli merkezinde korunmuş, Orta Çağ Hristiyan mimarisi günümüze ulaşmamıştır. Hristiyan mimarisini kırsal yerleşimlerde tespit etmekteyiz. Buna karşın kayaya oyma Türk-İslam mimarisini kırsal yerleşimlerde nadir de olsa görmek mümkündür. Kapadokya'da kayaya oyma yerleşimler Orta Çağ mimarisinde yaygındır. Ancak aynı yapı topluluğu içinde cami ve kilisenin yer aldığı birkaç kaya yerleşimi ayakta kalabilmiştir. Ihlara Vadisi Kaya Camii ve yapı topluluğu de bu yerlerden biridir. Arkeolojik ve yazılı kaynaklar, farklı din ve kültürlere sahip toplulukların, herkes için ortak bir yerleşim yeri inşa etme ihtiyacı içinde olduğunu ortaya koymaktadır. Osmanlı arşivi kayıtlarına göre Selime, Yaprakhisar, Ihlara ve Belisırma Hristiyan ve Müslümanların olduğu karma bir nüfusa sahipti. Osmanlı tahrir defteri TT 455’e göre 1522 yılında, Selime (609), Yaprakhisar (604), Ihlara (606), Belisırma (s. 605), Genetala karma (gebran ve Müslüman) nüfusa sahiptir. Aynı deftere göre, Selime’ye yakın Akhisar (634), Marmasun (625), Gerveli (607), Dadasun (618), Saruatlu (619), Kafirdinek (617), Köstesün (623), Sivasa (s. 617) gibi yerleşkeler ise tamamen gebran nüfusa sahiptir. Nüfusun tamamının Hristiyan olduğu Gelveri, ise Şeyh Mevlâna Muhyiddin Çelebi'nin malı olarak geçmektedir. II. Keykavus'un Mülknamesinde Gelveri, Selime'nin bir köyüdür. Her ikisi de 18 Ocak 1259 (21 Muharrem 657) yılında II. Keykavus tarafından, büyük olasılıkla Bizans'a sığınması sırasında (MS 1256-61) mülk olarak satıldı. Selime MS 1284-85 (H. 683) ve Kerfeli MS 1290 (H. 689) yıllarında yeniden satılmıştır. Kayaya oyma caminin Selçuklu veya Beylikler dönemine ait olması göz ardı edilmemelidir. Osmanlı'nın kayaya oyulmuş camileri arasında Ihlara Vadisi Kaya Camii'nin bir benzerine rastlanmaz. Bilinen Osmanlı kaya camileri, neredeyse hiç mimari tasarımı veya planı olmayan kabaca oyulmuş yapılardır. Bazıları Bizans yapılarını değiştirerek (örneğin Mamasun Pir Şemmas Tekkesi, Açıksaray Manastırı Mescid), bazıları ise kaba kayaya oyulmuş mekanlar (örneğin Başdere, Tatlarin, Uçhisar) veya tek kişilik küçük odalar (örneğin Yuvaköyü, Erdemli Vadisi, Sulusaray) ve kabaca oyulmuş düzensiz mekanlar (Kayırlı Köyü, Karakaya Köyü, Sofular Köyü) şeklindedir. Sade bir mihraba sahip olan bu yapılarda ince bir bezeme de yok denecek kadar azdır. Bu örneklerin aksine Ihlara Vadisi Kaya Cami, Anadolu’daki kayaya oyma modellerine göre ünik sayılabilir. Ustalar tarafından incelikle yontulmuş, Selçuklu kâgir kubbeli mescitleriyle paralellik gösteren ve Selçuklu mimari ve tezyini üslubuyla bezenmiş bir yapıdır. Mukarnaslı mihrabı olan kubbeli kare planlı mescitler, Anadolu Selçukluları ve Beyliklerinde yaygındır. Kaya yerleşmesinin ilk etabının Bizanslılar tarafından yapıldığı kabul edilse de ne kiliseler ne de cami büyük bir değişiklik göstermemektedir. Hristiyanlar büyük olasılıkla Türklerin yönetiminde kiliseleri kullanmaya devam ederken, Müslümanlar yeni inşa ettikleri kayaya oyma camide ibadet ettiler. Osmanlı arşivi, bölgedeki Hristiyan ve Müslümanların karışık bir nüfusunu kaydeder. Melendiz çayı boyunca verimli bir vadide kurulmuş olan site tarıma ve çiftçiliğe elverişlidir. Sonuç olarak, hayatta kalmak ve süreklilik için birlikte yaşamanın gerekliliği bir ihtiyaç olarak karşımıza çıkmaktadır. Çalışma sonucunda Bizans kayaya oyma mimarisinin sürekliliği kabul edilirken, Hristiyan ve Müslümanların bir arada yaşadıkları konusunun kabul edildiğinden daha yaygın olduğu, buna karşın Selçuklu ve Osmanlıların ihtiyaç ve zevkiyle şekillendiği sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Bizans, Türk-İslam, Selçuklu, Yerleşke, Kayaya oyma

Multicultural Architecture in Anatolia: Turkish Islam and Christianity in One Rock-Cut Complex

The Ihlara Valley rock-cut complex, located about 3km northwest of the village of Belisırma in Aksaray, sheds light on medieval settlement architecture. The complex consists of a mosque, two churches, and housing units with large salons, storage areas and tunnels. While the mosque is in the center of the settlement, the churches lie about 50-250m to the west. The mosque conforms to Seljuk models, the churches to Byzantine ones, and they reveal no alterations. Rock-cut settlements with churches and rock-cut mosques in medieval Anatolia are not unknown. However, few examples of mosques and churches in the same settlement or location have been preserved . Although a few rock-cut mosques in Anatolia have already been studied and evaluated, most Islamic rock-cut settlements remain unexplored. Does the rock-cut complex reveal a new aspect of Islamic rock-cut architecture? While continuity in Byzantine rock-cut architecture is supported, a greater prevalence of cohabitation of Christians and Muslims than generally admitted, in accordance with the needs and tastes of the Seljuks and Ottomans, is highlighted.

Keywords:

Byzantine, Turkish Islam, Seljuk, Settlement, Rock-Cut,

PDF

___

TT 455. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Tapu Tahrir, Aksaray Mufassalı 455, H. 929/M. 1522-23. google scholar
TK 564. Ankara Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü, Kuyud-i Kadime, Karaman Evkafı 564, H.881/M.1476. google scholar
TK 131. Ankara Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü, Kuyud-i Kadime, Aksaray Mufassalı 131, H.992/M. 1584. google scholar
Ainsworth, William Francis. Travels andResearches in AsiaMinor, Mesopotamia, Chaldea, and Armenia. 2 volumes. London: John W. Parker, 1842. google scholar
Akropolites, Georges. George Akropolites, the History. Translated by Ruth Macrides. Oxford: Oxford University Press, 2007. google scholar
Aksarâyî, Kerimüddin Mahmud-i.Müsameretü’lAhbar. Translated by Mürsel Öztürk. Ankara: TürkTarih Kurumu, 2000. google scholar
Ataç, Nergis. “Onikinci ve Onüçüncü Yüzyıllarda Anadolu’da Bizans-Selçuklu Kültürel Ilişkileri ve Yerel (Yerleşik) Sanat.” PhD. diss., Hacettepe University, 2021. google scholar
Deniz, Bekir. “Aksaray ve Çevresindeki Türk Devri Yapıları Rehberi.” PhD diss., Ankara University, 1976. google scholar
Deniz, Bekir. “Aksaray Kalesi.” Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 2 (2017): 225-257. google scholar
Beldiceanu, Nicoara, and Beldiceanu-Steinherr, Irene. “Recherches sur la province de Qaraman au XVIe Siecle. Etude et actes.” Journal of the Economic and Social History ofthe Orient, 11, no. 1 (1968): 1-129. google scholar
Beldiceanu-Steinherr, Irene. “La geographie historique de l’Anatolie centrale d’apres les registres ottomans, communication du 30 avril 1982.” Comptes rendus desseances de l’Academie desInscriptions etBelles-Lettres, 126e annee, no. 3 (1982): 443-503. google scholar
Budak, Ayşe. Mimarsız Mimarlık Kapadokya Bölgesi Kaya Oyma Camileri. Konya: L-T Academia Yayınları, 2018. Çorağan Karakaya, Nilay. Tatlarin: I ve II no’lu Kiliselerin Duvar Resimleri. Ankara: Pencüse Dijital, 2014. Darrouzes, Jean. Notitiae Episcopatuum Ecclesiae Constantinopolitanae. Paris: l’İnstitut Français d’Etudes Byzantines, 1981. google scholar
Erdal, Zekai. “Aksaray’da Türk Devri Mimarisi.” PhD diss., Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, 2014. google scholar
Gregoras, Nikephoros. Byzantina Historia. Edited by Ludwig Schopen. 3 volumes. Bonn: İmpensis Ed. Weberi, 1829-55. google scholar
Gregory of Nazianzus. Briefe Gregor vonNazianz. Edited by Paul Gallay. De Gruyter, 1969. google scholar
Hild, Friedrich, and Restle, Marcell. Kappadokien (Kappadokia, Charsianon, Sebasteia undLykandos); Tabula Imperii Byzantini 2, Herausgegeben von Herbert Hunger. Wien: Österreichhischen Akademie der Wissenschaften, 1981. google scholar
İbn Bîbî. Elevemirü’l-ala’iye fi’l-umuri’l-ala’iye: (Selçukname). Translated by M. Öztürk. 2 volumes. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1996. google scholar
İbn Hurdâzbih (Ebû’l Kasım Ubeydullah b. Abdullah). Kitâbü ’l-Mesâlik ve ’l-memâlik (Kitâb al-Kharaj). google scholar
Translated by M. J. de Goeje (BGA 6), Lugduni Batavorum, 1967. google scholar
Jerphanion, Guillaume de. UneNouvelleProvinceDeL’art: LesEglisesRupestres de Cappadoce. 7 volumes._P. Geuthner, 1925-1942_ google scholar
Jolivet-Levy, Catherine. La Cappadoce: un siecle apres G. de Jerphanion. Avec la collaboration de N.Lemaigre Demesnil. 2 volumes. Paris: Geuthner, 2015. google scholar
Kalas, Veronica. “Rock-Cut Architecture of the Peristrema Valley: Society and Settlement in Byzantine Cappadocia.” PhD diss, New York University, 2000. google scholar
Kiepert, Richard. 1/400 000, Karte von Kleinasien, İV Kaisarije. https://www.davidramsey.com/luna/servlet/ detail/RUMSEY~8~1~333550~90105204 # accessed 10.04.2022 Khoniates, Niketas. O City of Byzantium, Annals of Niketas Choniates. Translated by Harry J. Magoulias. google scholar
Detroit: Wayne State University Press, 1984. google scholar
Konyalı, İbrahim Hakkı. Abideleri ve Kitabeleri ile Niğde, Aksaray Tarihi. İstanbul: Fatih Yayınevi, 1974. Korobeinikov, Dimitri. “Orthodox Communities in Eastern Anatolia in the Thirteenth and Fourteenth Centuries.1 Part 1: The Two Patriarchates: Constantinople and Antioch.” Al-Masaq: Islam and the Medieval Mediterranean 15, 2 (2003): 197-214, D0İ:10.1080/0950311032000117494, google scholar
Kyrillos (Kıjpıl^oç naxpıdpxnç). H ApxıaaTpanıa tov Ikoviov lotopmn nspıypatpn twv snapxıo)vKannaSornao Kaı AvKaovıaa av^ıpwva ^s anavıo xapTn tov STOva, KwvaTavrıvovnö^swç. 1812. google scholar
Lafontaine-Dosogne, Jacqueline. “Nouvelles Notes Cappadociennes.” Byzantion 33, 1 (1963): 121- 183. Levides (AeP^Snç), Anastasiou (AvaaTaaıou) M. A^ sv^ovoMBoıç ^ova^ T^çKannaSotâaç KaiAvKaov^aç. sv KwvaTavTıvovnöksı: Tûrcoıç AXeÇdvSpou No^ıa^aTföou,1899. google scholar
Mas‘üdT . Kitâb al-tanbıh wa-al-ishraf. Edited by Michael Jan de Goeje, (BGA 8). Lugduni Batavorum: Brill, 1967. Ousterhout, Robert. Visualizing Community : Art, Material Culture, and Settlement in Byzantine Cappadocia. google scholar
Washington, DC: Dumbarton Oaks Research Library and Collection, 2017. google scholar
Ötüken, Yıldız. Ihlara, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990. google scholar
Öztürk, Fatma Gül. “A Comparative Architectural İnvestigation of the Middle Byzantine Courtyard Complexes in Açıksaray-Cappadocia: Questions of Monastic and Secular Settlement.” PhD diss., METU, 2010. google scholar
Öztürk, Fatma Gül. “Transformation of the ‘Sacred’ Image of a Byzantine Cappadocian Settlement.” In Architecture and landscape in medieval Anatolia, 1100-1500, edited by Patricia Blessing and Rachel Goshgarian, 135-154. Edinburgh: Edinburgh University Press. 2017. google scholar
Pachymeres, Georges. Relations historiques. Edited by Albert Failler. 5 volumes. Paris: Les Belles Lettres, 1984-2000. google scholar
Pekak, M. Sacit. “Güzelyurt’ta (Gelveri) Bulunan Bizans/Post-Bizans Dönemi Kiliseleri1.” Hacetteppe Ünivertisesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 10, 2 (1993): 131-132. google scholar
Pekak, M. Sacit. “Güzelyurt’ta (Gelveri) Bulunan Bizans/Post Bizans Dönemi Kiliseleri2.” Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 11, 1-2 (1994): 177-216. google scholar
Pekak, M. Sacit. “Kappadokia Bölgesi Osmanlı Dönemi Kiliseleri: Örnekler, Sorunlar, Öneriler.” METUJournal of the Faculty of Architecture 26, 2 (December 2009): 246- 277. DOI: 10.4305/METU.JFA.2009.2.13 google scholar
Peker, Nilüfer. “Gülsehir Karşı Kilise Duvar Resimleri.” In 1. Uluslararası Sevgi Gönül Bizans Araştırmaları Sempozyumu, İstanbul, 25-28 Haziran 2007, On İkinci ve On Üçüncü Yüzyıllarda Bizans Dünyasında Değişim, edited by Ayla Ödekan, Engin Akyürek, and Nevra Necipoğlu, 572-58. Istanbul: Vehbi Koç Vakfı, 2010. google scholar
Ramsay, William M. and Bell, Gertrude Lowthian. The Thousand and One Churches. London: Hodder and Stoughton, 1909. google scholar
Restle, Marcel. Byzantine Wall Painting inAsiaMinor 3 volumes. Greenwich CT: New York Graphic Society, 1967. google scholar
Rott, Hans. Kleinasiatische Denkmaler aus Pisidien, Pamphylien, Kappodokien und Lykien. Darstellender Teil von Hans Rott. Nebst Beitrâgen von Karl Michel, Leopold Messerschmidt, Wilhelm Weber. Leipzig: Dieterich 1908. google scholar
Sahillioğlu, Halil. “İkinci Keykâvus‘ûn bir Mûlknâmesi.” Vakıflar Dergisi 8, (1969): 57-65. google scholar
Şahna, Hülya. “Kapadokya Bölgesi, Ihlara Vadisi’ndeki Bizans Dönemi Kaya Mimarisi.” PhD diss., Hacettepe University, 2018. google scholar
Thierry, Nicole. and Thierry, Jean-Michel. Nouvelles eglises rupestres de Cappadoce: Region de Hasan Dağı. Paris: C. Klincksieck, 1963. google scholar
Topal, Nevzat. “Anadolu Selçukluları Devrinde Aksaray Şehri.” PhD diss., Niğde University, 2006. google scholar
Uyar, Tolga. B. “Art et societe en pays de Rum: les peintures byzantines du XIIIe siecle en Cappadoce.” PhD diss., Sorbonne University, 2011. google scholar
Uzluk, Feridun Nafiz. Fatih Devrinde Karaman Eyâleti Vakıfları Fihristi. Ankara: Doğuş Limited Şirketi Matbaası, 1958 google scholar
Vryonis, Speros. “Seljuk Ghulams and Ottoman Devshirmes.” Der Islam 41 (1965): 224-252. google scholar
Warland, Rainer. ByzantinischesKappadokien. Darmstadt, Mainz: Philipp von Zabern, 2013. google scholar
Wittek, Paul. Von der byzantinischen zur türkischen Toponymie, Byzantion 10, 1 (1935): 11-64. http://www. jstor.org/stable/44168163. Accessed Oct.02. 2022. google scholar
Yörük, Doğan. “XVI. Yüzyılda Aksaray Sancağı.” PhD diss., Selçuk University, 2002. google scholar
Yörük, Doğan. “Karaman Eyaletinde Tımara Çevrilen Vakıf ve Mülkler (1476-1483).”Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları (HÜTAD) 6 (2007): 61-74. google scholar