Muğla Evlerindeki (Merkez Menteşe İlçesi) El Biçimli Kapı Tokmakları

Ana konusunu Muğla’nın merkez ilçesi Menteşe’deki evlerin kapılarını süsleyen el şeklindeki tokmakların irdelendiği çalışmada, konunun daha iyi anlaşılması adına, Geleneksel Muğla Evleri’ne de kısaca değinilmeye çalışılmıştır. İlin demografik yapısından kaynaklı bazı evler, eklektik tarzda yapılmış olup kuzulu kapıları, kapı tokmakları, geniş saçakları, tavan işlemeleri ve onlarla özdeşleşen kentin sembolü haline gelmiş bacaları ile Anadolu konut mimarisinde özgün bir yer edinmişlerdir. Büyük çoğunluğu 19.yüzyıl ve sonrasında inşa edilmiş olan bu evler, Türk ve Rum evleri olarak iki başlık altında değerlendirilmektedirler. Anadolu’nun geleneksel konut mimarisinden, özellikle dış cephe anlayışları ve avlu düzenlemeleri açısından bazı farklılıklar gösteren evler, özgün tasarımlarıyla bugün bile inşa edilen ildeki kimi evlere ilham kaynağı olmuşlardır. Tercihlerin farklılaştığı günümüz dünyasında, özellikle yatay mimarinin, dikey mimariye yerini bırakmaya başladığı gibi, geleneksel evlerin kapılarını süsleyen kapı elemanları da değişmeye başlamıştır. Bu değişim ve dönüşümden, en çok eskinin haber verme araçlarından biri olan kapı tokmakları etkilemiştir. Yerlerini, çok farklı ama bir o kadar da ruhsuz yeni araçlara bırakmalarıyla unutulmaya başlayan tokmaklar, kendilerine olan rağbetin azalmasıyla bizzat sahipleri ya da hırsızlar tarafından, ait oldukları yerlerinden sökülerek, koleksiyonerlere veya hurdacılara satıldıklarından sayıları gitgide azalmaya başlamıştır. Anadolu’daki ilk örneklerinin XIX. yüzyıl öncesine gitmediği el şeklindeki tokmakların ele alındığı bu çalışmada, söz konusu olanların çoğu, bir kadının sol eli şeklinde yapılmıştır. Yapım malzemesi seçilebilen tokmaklardan ekseriyetle pirinç, bir kısmının ise tunçtan yapıldığı anlaşılmıştır. Söz konusu eserlerin, batılılaşma dönemi ile birlikte Avrupa’dan ithal edildikleri, sonrasında aşırı rağbet görmeleri üzerine, talebi karşılamak için yerel atölyelerde kalıpları alınarak çoğaltılmış oldukları düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Menteşe, Menteşe, metal sanatı, türk evi, geleneksel konut mimarisi, döküm tekniği, dövme tekniği

Hand-Shaped Door Knockers of Muğla Houses (Central Menteşe District)

In the study, which is mainly about hand shaped knockers decorating doors in a central district of Muğla,Menteşe, it is tried shortly to mention the traditional houses knockers for a better understanding. Some houses have been built in an eclectic style because of the demographic structure of the province and have gained an original place in Anatolian housing architecture with their wicket doors, door knockers, wide eaves, ceiling engravings and chimneys that have become the symbol of the city identified with them. The houses, which are evaluated in two categories as Turkish and Greek houses by researchers, differ from the traditional residential architecture of Anatolia especially in terms of exterior and courtyard arrangements. These houses with their unique designs, have been inspiring even some houses having been built today, mostly were built in the 19th century and beyond. In today’s world, where preferences differ, especially horizontal architecture has started to give its place to vertical architecture, and likewise the door elements that decorate the doors of traditional houses have begun to change. Door knockers, one of the communication tools of the past, were affected highly by this change and transformation. The knockers, which have begun to be forgotten since they left their places to a very different but soulless communication means, are being reduced day by day by the owners themselves, or because they are removed from their places where they belong sold to collectors or scrap dealers by thieves. In the study, which aims to draw attention priviously to the wicket doors with special designs, and hand shaped door knockers generally found in the courtyards or the street doors of houses 30 of them have been taken in the search field. These knockers have been grouped under five types by classifying according to hand shape, fabric structure on the wrist and the jewelry used. In the study, in which one sample from each group has been discussed in detail, it has been tried to give similar typology samples of door knockers from different regions of Turkey, primarily from the districts of Muğla in order to draw attention to their spreads. In the study it is dealt with hand-shaped knockers of which first samples in Anatolia don’t dateback before XIX century and most of those in question were made in the form of a woman’s left hand. It was understood that the knockers, of which construction material could be chosen, were mostly made of brass while some of them were made of bronze. It is thought that the works in question were imported from Europe with the westernization period, and after they became extremely popular, they were reproduced by taking molds in local workshops to meet the demand.

Keywords:

Menteşe, metal art, Turkish house, traditional residential architecture, casting technique, forging technique, menteshe,

PDF

___

Acun, H. (1993). Ejder Motifli Kapı Tokmakları ve Değişik Örnekler, Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar Güner İnal’a Armağan, 1-19, Ankara.
Aladağ, E. (2004), Muğla’nın Geleneksel Evleri ve Bacaları, Muğla Kitabı,(Ed. A. Abbas Çınar), 372-383, İzmir.
Alav, A. (2014). Geleneksel Isparta Evlerinde Kapı Tokmakları, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Süleyman Demirel Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü, Geleneksel Türk Sanatları Ana Sanat Dalı, Isparta.
Altun, A. Hatuniye Medresesi https://islamansiklopedisi.org.tr/hatuniye-medresesi--mardin [Erişim:9Temmuz 2020]
Ataoğuz Çal, Ö. (2004). Kastamonu Şehri Kapı Halkaları ve Tokmakları, Gazi Üniversitesi Kastamonu Eğitim Dergisi, C.12, S. 2, 485-504.
Ataoğuz Çal, Ö. (2008). Ali Bey Adası (Ayvalık) Kapı Halka ve Tokmakları, Erciyes Üniversitesi, Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 25, 225-240.
Bülbül, D. (2020). Türk Mimarisinde: Kapı Tokmakları. URL:http://www.hakimiyet.com /turk- mimarisinde-kapi-tokmaklari-12113yy.htm [Erişim:1Mayıs 2020]
Cizrenin Ejderleri. (2020). URL:https://www.aydinlik.com.tr/cizre-nin-ejderleri-ikizlerini- cagiriyor-yasam-subat-2018-1 [Erişim:28 Nisan 2020]
Çal, H. (1999a). Osmanlı Kapı Halkaları ve Kapı Tokmakları, Osmanlı, C.11, 275-284.
Çal, H. (1999b). Niğde’de Kapı Tokmakları, Art Decor, Sayı 77, 122-125.
Çal, H. (2001). Hatay Kapı Halkaları ve Tokmakları” Ortadoğu’da Osmanlı Dönemi Kültür İzleri Uluslar Arası Bilgi Şöleni Bildirileri, C.1,173-188, Ankara.
Çal, H. (2004). Beypazarı Şehrinde Kapı Halkaları ve Tokmakları, Cumhuriyetin 80.Yılında Her Yönüyle Ankara, 214-226.
Çal, H., Çal, Ö. (2008). Trakya Bölgesi Kapı Tokmakları ve Çekecekleri, Ankara: Atatürk Kültür ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
Çalış, E. (2020). Sakıp Sabancı Mardin Kent Müzesi Dilek Sabancı Sanat Galerisi’nde BulunanKapıların Tamamlayıcı Metal Öğelerinden Örnekler, Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (1) 44-57.
Efe, M. (2019). Geleneksel Ayvalık Konut Mimarisinde Kapı ve Kapı Tokmaklarının Tipolojisi,(Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İzmir Demokrasi Üniversitesi/Fen Bilimleri Enstitüsü, İzmir.
Ekinci, O. (1985). Yaşayan Muğla,1985, İstanbul. Ekinci, E. (2019). Geleneksel Mardin Evlerinde Kapı Tokmakları ve Halkaları (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Dicle Üniversitesi /Sosyal Bilimler Enstitüsü, Diyarbakır.
Erginsoy, Ü. (1978). İslam Maden Sanatının Gelişmesi, İstanbul.
Genç, D. (2015). Geleneksel Muğla Evlerinden Örnekler: http://www.radikal.com.tr/mugla- haber/tarih-ve-kultur-kenti-mentese-1399810/, (Erişim tarihi: 25.06.2020)
Gökmen, E. (2012). XVIII. Yüzyılda Muğla’da Dinî Ve Sosyal Yapılar, Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü/Dergisi Bahar 2012 Sayı 28, 74-111.
Denktaş, M. (2005). Divriği’nin Kapı Tokmakları ve Kapı Halkaları, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 19, 113-139.
Göktaş Kaya L. (2010). Geleneksel Kapı Halkaları ve Tokmakları: Safranbolu, ZKÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 6 (12), 341-369.
Muğla İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü. (2020). Geleneksel Muğla Evleri. URL:https:// mugla.ktb.gov.tr/TR-158089/geleneksel-mugla-evleri-mimari-ozellikleri.html [Erişim :7 Mayıs 2020]
Kurtbil, Z.H.(2020). Cizre Ulu Camii: https://islamansiklopedisi.org.tr/ulucami. [Erişim:20 Haziran 2020]
Madan, T. (2008). Muğla’nın Kayıp Kültürü Kadın Eli Kapı Tokmakları, Ulusoy Travel, 138, 65- 70.
Merçil, E. (2004). Menteşeoğulları. TDV İslam Ansiklopedisi, 29, 152-153 Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
Mimdaporg. (2020). URL: http://mimdap.org/2010/05/mudhlanyn-tarihi-kapy-tokmaklary-yok- oluyor/[Erişim 23 Mayıs 2020]
Muğla Belediyesi, (Basım Yılı Belirtilmemiş), Muğla Tarih ve Kültür Kenti, Muğla: Esin Basımevi.
Sarp, T. (2016). Erzincan İli Kemaliye (Eğin) İlçesi Kapı Tokmaklarında Yer alan Bezeme Tipolojisine Birkaç Örnek, Erzincan Üniversitesi Uluslararası Erzincan Sempozyumu, (Ed.Hüsrev Akın) 28 Eylül- 1 Ekim, C.2, s.71-82, Erzincan.
Tarlakazan, B.E. ve Tıngır M. (2018). Selçuklu İzleri Taşıyan Kimi Belediye Amblemlerindeki Sembollerin Tarih, Kültür ve Tasarım Açısından İncelenmesi, Erzincan Üniversitesi Sosyal Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (ERZSOSDE) XI-I:111-128.
Tekeli,S.(1999) Amîd (Diyarbakır) Sarayının Kapısı. [Erişim: 9 Temmuz 2020]
Kültür ve Turizm Bakanlığı. (2020). URL: https://mugla.ktb.gov.tr/TR-157501/tarih.html. [Erişim:27 Haziran 2020]
TRT Belgeseli. (2016). Anadolu’nun Gözleri, Muğla, https://www.youtube.com/watch?v= Ei6WQt5_NyQ [Erişim tarihi: 27.01.2021]
Olaş, N. (2019). Muğla (Menteşe), Milas ve Marmaris Evlerinde Bulunan Kapı Tokmakları, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi/ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van.
Özgen, M. (2018). Geleneksel Tokat Evlerinde Kapı Tokmakları URL: https://dergipark. org.tr/en/download/article-file/445616. [Erişim: 9 Temmuz 2020]
Yeni,Ö., Çetin,Y. (2016). Kastamonu Taşköprü İlçe Merkezinde Yer Alan Geleneksel Kapı Tokmakları. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, (37), 278-298,
Yoksul, R. (2019). Türk İslam Kültüründe Kapı Tokmakları. URL: http://www.kumruluyuz. biz/yazar/2358-turk-islam-kulturunde-kapi-tokmaklari. html [Erişim: 2 Temmuz 2020]