20757

Bolu Orta Ve Mudurnu Yıldırım Hamamları; Mimar Ömer Bin İbrahim’in Üslubu Hakkında Bir Değerlendirme

Yıldırım lakabıyla tanınan I.Bayezid (1389-1403)’in şehzadeliği sırasında, 14. yüzyılın son çeyreğinde, Mudurnu ve Bolu’da yaptırdığı külliyelerin hamamları, Beylikler ve Erken Osmanlı dönemi içinde mimarının adını bildiren kitabelere sahip yegane hamamlardır. Literatürde, Mudurnu Yıldırım Hamamı ve Bolu Orta Hamam isimleriyle tanınan bu iki yapıyı dönemi için özgün kılan özellikleri ise o güne değin Türk hamam mimarisinde denenmemiş plan tasarımlarındaki yenilikler ile birbirinden farklı örtü ve geçiş ögeleriyle yaratılan zengin iç mekan etkisidir. Söz konusu hamamların mimarı, bu iki yapıdan başka, Edirne Eski Cami’nin inşasında da kalfa olarak görev yapmış Ömer bin İbrahim’dir. Mimarın bu iki hamamın tasarımında denediği yenilikler, 14. yüzyılın son çeyreğinden başlayarak 15. yüzyıl sonuna kadar hamamların hem tipolojisini hem iç mekan süslemesini etkilemiştir. Günümüzde, her iki hamamın mimari özelliklerine değinen yayınlar mevcuttur. Ancak, bu yayınlardaki bilgiler sadece yapıların genel perspektiften sınırlı bir incelemesini içermektedir. Oysa, söz konusu hamamlar, üzerinde özenle durulmasını gerektiren bir çok yenilikle tasarlanmış ve Türk hamam mimarisinin 15. yüzyıldaki gelişimine yön verecek önemli değişimleri temsil eden örneklerdir. Keza, Ömer bin İbrahim de Erken Osmanlı döneminde, hanedan eserlerinin inşasına imzasını atmış yetenekli bir mimardır. Söz konusu hamamları çağdaşları arasında özel konuma taşıyan özellikler, onun mimari yaratıcılığı ve kendine has mimari üslubu ile ortaya çıkmıştır. Bu çalışmada, Mudurnu Yıldırım Hamamı ve Bolu Orta Hamam mimari özellikleriyle ele alınarak değerlendirilecek ve plan kurgusu, iç mekan düzeni, süsleme programı bağlamında karşılaşılan yenilikler/denemeler üzerinde durularak Mimar Ömer bin İbrahim’in mimari üslubu belirlenmeye çalışılacaktır. Ayrıca, Ömer bin İbrahim’in hamam mimarisinde farkını ortaya koyan bu yeni mimari yorumun sonraki hamamlar üzerindeki etkileri/katkıları konusunda görüşlerimiz paylaşılacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Hamam, kubbe, mimar, Mudurnu, I.Bayezid

Bolu Baths of Orta and Mudurnu Yıldırım: an Evaluation of the Style of Architect Omer bin İbrahim

Bath houses of the social complexes built in Mudurnu and Bolu in the last quarter of the 14th century, during the princedom of Bayezid I, also known as Bayezid the Thunderbolt (1389-1403), are the only bath houses stating the name of their architects in the Principalities and Early Ottoman periods. In particular, Bath of Mudurnu Yıldırım has a special importance in that one of its inscriptions is a foundation certificate and in this respect it is the only example in Turkish bath architecture. The architectural features of these two buildings, known in the literature as Baths of Mudurnu Yıldırım and Bolu Orta, unique for their period, are the innovations in plan designs that have not been tried in Turkish bath architecture until that day, and the rich interior effect created with different covering and transition elements. For example, in the men’s section of these two baths, the corridors that provide the connection between the dressing room, warm room and hot room have the original designs applied for the first time in Turkish bath architecture. Another remarkable difference is that the “interspace”, one of the main spaces of Turkish baths from the Anatolian Seljuk period until the last quarter of the 14th century, was not included in the men’s section of both of these bath houses. However, with the disappearance of the interspace section, it is seen that a different solution has been developed to enable the controlled discharge of water vapor and hot air, which is one of the functions of this space. Steam chimneys, as an alternative to fulfill this function, are a new application that was tried for the first time in Mudurnu Yıldırım Hamam and then repeated in Bolu Orta Hamam. Likewise, the monumental doors with stalactite veils placed in front of the steam chimneys appear for the first time in the aforementioned baths. Another innovation we see in Mudurnu Yıldırım Hamam is that the entrance door to the men’s dressing room is shaped like a recessed arch and represents the first example in baths. Again, the lattice carved marble balustrade window in the men’s section of the Bolu Orta Hamam is a unique example of Turkish bath architecture, the counterpart of which is not encountered in any other bath. An extraordinary visual effect has been created in the interiors of the buildings, which are the subject of our study, with sliced or six and eight-sided domes, muqarnas and malakari decorations that fill the surface of the domes, vaults and transition systems. There is no application in which the interior effect is so high in any of the other baths built in the same period. Undoubtedly, all these features reveal the distinctive stylistic difference in the bath house designs of Architect Ömer bin İbrahim, who carried out the construction of both baths. Architect Ömer bin İbrahim was one of the important architects of the Early Ottoman period, who worked as a foreman in the construction of the Edirne Old Mosque, in addition to the Mudurnu Yıldırım Hamam and the Bolu Orta Hamam. The innovations he tried in the design of these two baths affected both the typology and interior decoration of Turkish baths, starting from the last quarter of the 14th century until the end of the 15th century. Today, there are publications that refer to the architectural features of both baths. However, the information in these publications contains only a limited review of the structures from a general perspective. However, the baths in question are examples that have been designed with many innovations that require careful attention and represent important changes that would shape the development of Turkish bath architecture in the 15th century. Likewise, Ömer bin İbrahim was a talented architect who undertook the construction of dynastic works during the Early Ottoman period. The features that carry those baths to a special position among their contemporaries have emerged with their architectural creativity and unique architectural style. In this study, it is aimed to examine the innovations in plan designs, to draw attention to the architectural style of Ömer bin İbrahim and to reveal his contributions to the Turkish bath house architecture, after introducing Mudurnu Yıldırım Hamam and Bolu Orta Hamam with their architectural features.

Keywords:

Bath, Dome, Architect, Mudurnu, Bayezid I,

PDF

___

AKBULUT, R. (1982). Emir Sultan, İstanbul.
AYDIN, H. (1965). “Bolu’da Yıldırım Bayezid Cami Vakfına Dair”, Çele Dergisi, Yıl:3, Sayı:31, Bolu, 32-34
AYAR, T. (2014). “Arşiv Belgelerinde Mudurnu Yangınları (1888- 1906), Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 14/2, Bolu, 305- 327.
AYVERDİ, E.H. (1962). “Mudurnu’da Yıldırım Bayezid Manzumesi ve Taş Vakfiyesi”, Vakıflar Dergisi, Sayı: V, Ankara, 79-92.
AYVERDİ, E.H. (1966). İstanbul, Mimari Çağının Menşei, Osmanlı Mimarisinin İlk Devri (630-835-1230-1405), C.I, İstanbul Fetih Cemiyeti Enstitüsü Yayını: İstanbul.
AYVERDİ, E.H. (1972). Osmanlı Mi’marisinde Çelebi ve II.Sultan Murad Devri (806-855/1403-1451), C. II, (2. Baskı), İstanbul.
AYVERDİ, E.H. (1974). Fatih Devri Mimarisi 855-886 (1451-1481), C.III, İstanbul Fetih Cemiyeti Enstitüsü Yayını: İstanbul.
BALTACI, C. (1976). XV.-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, İstanbul.
BANARLI, N. S. (2008). Tarih ve Tasavvuf Sohbetleri, Kubbealtı Yayınları, 4. Baskı, İstanbul.
BARKAN, Ö.L.& MERÇİL, E. (1991). Hüdavendigâr Vilayeti Tahrir Defteri, C.I., Ankara.
BEŞBAŞ, N. , DENİZLİ, H. (1983). Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, C. III, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayını.
BİLGE, M. (1984). İlk Osmanlı Medreseleri, İstanbul.
CANTAY, G. (1994). “Türklerde Vakıf ve Taş Vakfiyeler”, XI. Vakıf Haftası Kitabı, Ankara, 147-162.
ÇAKMAK, Ş. (2001). Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Taç Kapılar (1300-1500), Kültür Bakanlığı Yayını, Ankara.
ÇETİNTAŞ, S. (1952). Türk Mimari Anıtları Osmanlı Devri Bursa’da Murat I ve Bayezit I Binaları, İstanbul.
DANİŞMEND, İ. H. (1971). İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, Türkiye Yayınevi, Cilt: I-V, İstanbul.
DEMİRİZ, Y. (1979). Osmanlı Mimarisinde Süsleme I, Erken Devir (1300-1453), İstanbul: Kültür Bakanlığı.
DÜNDAR, M.& ACIOĞLU, Y. (2020). “Gelibolu Saruca Paşa Hamamı Üzerine Gözlemler”, History Studies, 12/6, Aralık 2020, s. 3333-3363.
ERAT, B. (1997). Anadolu’da XIV. Yüzyıl Türk Hamam Mimarisi, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
ERKEN, S. (1977). Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, C.II, Ankara.
ERKEN, S. (2006). “Edirne Hamamları”, Vakıflar Dergisi, Sayı: X, Tıpkı Basım, Ankara, 403-428.
ERKUT, S. (1987). Tarihte Mudurnu, Bolu.
ERTAN, K. (1948). “Balıkesir Camileri”, Kaynak, S:8, 13-16.
EVLİYA ÇELEBİ. (1975). Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Cilt 1-2, Çeviren Mehmet Zıllıoğlu, Sadeleştiren T.Temel Kuran- N. Aktaş, Üçdal Neşriyat, İstanbul
EYİCE, S. (1960). İznik’te Büyük Hamam ve Osmanlı Devri Hamamları Hakkında Bir Deneme”, Tarih Dergisi, C.XI, S.15, İstanbul, 98-120.
EYİCE, S. (1975). “Tarihte Bolu”, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni, Sayı: 47/326, Mayıs-Haziran, İstanbul, 2-13.
GÖKBİLGİN, M. T. (1965). “15. ve 16. Asırlarda Eyâlet-i Rûm”, Vakıflar Dergisi, Sayı: VI, 51-61
GÖKOĞLU, A. (1952). Paphlagonia, I, Kastamonu.
HALAÇOĞLU, Y. (1991). XIV.-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, Ankara.
HAMMER, J.Von. (1991). Osmanlı Tarihi, C.I, Sadeleştiren Abdulkadir Karahan, İstanbul.
HOCA SADEDDİN EFENDİ, (1992), Tac’üt-Tevarih, C.II, Sadeleştiren İ. Parmaksızoğlu, Ankara.
IŞITMAN, T. Z. (1938). Bolu Coğrafyası, Bolu.
İNALCIK, H. (1992). “Bayezid I”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 5, İstanbul, 231-232
İNALCIK, H. (2010). Kuruluş Dönemi Osmanlı Sultanları, İstanbul, 116-117
KARAMAĞRALI, B. (2006). “Edime Eski Caminin Kitabeleri ve Mimarimizdeki Yeri”, Vakıflar Dergisi, Sayı:IX, 331-342.
KILIÇ, N. & KAYAPINAR, A. & KAYA, B. & KILIÇ, F. & KAYAPINAR, L. (2008). Bolu Livası 1921-1925 Senesi Salnamesi (Giriş-Metin-Tıpkıbasım-Dizin), Ankara.
KLİNGHARDT, K. (1927). Turkische Baeder, Stuttgart.
KUBAN, D. (1988). “Edirne’de Bazı İkinci Murat Çağı Hamamları Mukarnas Bezemeleri Ûzerine Notlar”, İsmail Hakkı Uzunçarşılı›ya Armağan, 1. Baskı, Türk Tarihi Kurumu Basımevi, Türk Tarihi Kurumu Yayınları, VII. Dizi, Ankara, 447-459.
KULA SAY, S. (2007). Erken Dönem Osmanlı Hamamlarında Eğrisel Örtüye Geçiş Sistemleri, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Teknik Üniversitesi / Fen Bilimleri. Enstitüsü, İstanbul
MAYER, L. A. (1956). Islamic Architects and Their Work,. Genéve.
MEHMED NEŞRİ, K. (1995). Kitab-ı Cihan-Numâ. I, (Haz. F. R. Unat, M. A Köymen, TTK Yayınları, Ankara.
ÖNGE, Y. (1995). Anadolu’da XII.-XIII. Yüzyıl Türk Hamamları, Ankara
ÖZBEK, Y. (2002). Erken Osmanlı Mimarisinde Taş Süsleme (1300-1453), Kültür Bakanlığı Yayınları, Yayın No. 2423, Ankara.
ÖZBEK, Y. (2004). Divriği Hamamları, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C:1, Sayı: 16, 2004, 191-228.
ÖZBEK, Y. (2007). Bursa Ulu Cami Minberi, Sanat Tarihi Araştırmaları, Prof. Dr. Haşim Karpuz’a Armağan, Konya, 295-314.
PARLA, C. (2002). “Alâeddin Keykubad Dönemi Işığında Anadolu Selçuklu Devletinde Yapı Organizasyonu”, Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, S.1/3, 251- 285.
SEZER, C. (2015). 1893 Büyük Bolu Yangını, Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt:15, Sayı:1, 237-249.
SÖNMEZ, Z. (1989). Başlangıcından 16. Yüzyıla Kadar Anadolu Türk- İslam Mimarisinde Sanatçılar. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
SU, K. (1937). XVII.-XVIII. Yüzyıllarda Balıkesir Şehir Hayatı, İstanbul.
SÜREYYA, Mehmed. (1996). Sicill-i Osmani, C.IV, Sadeleştiren Seyit Ali Kahraman, İstanbul, (C:6), Haz. Nuri Akbayar, Çev. Seyit Ali Kahraman, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
TAŞ, Y. Z. (1993). Tapu Tahrir Defterlerine Göre 16. Yüzyılda Bolu Sancağı, Ankara Ünv. Sos. Bil. Ens., Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara.
TÜFEKÇİOĞLU, A. (1999). “Taş Vakfiyeler”, Vakıf ve Kültür Dergisi, Yıl:2, Cilt:2, Sayı: 5, Ankara, 8-12.
TÜFEKÇİOĞLU, A. (2001). Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Yazı, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
UYAR, T. (2014). “Arşiv Belgelerinde Mudurnu Yangınları (1888-1906)”, AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt:14, Yıl:14, Sayı:2, 14, 305-327
UZUNÇARŞILI, İ. H. (1932). Bizans ve Selçukiylerle Germiyan ve Osman Oğulları Zamanında Kütahya Şehri, Maarif Vekaleti Yayını, İstanbul.
UZUNÇARŞILI, İ. H. (1988). Osmanlı Tarihi, C.I, TTK Yayını, Ankara.
VARLIK, M. Ç. (1974). Germiyan-oğulları Tarihi (1300-1429), Atatürk Üniversitesi Yayınları, Ankara.
YALÇINER, G. (1999). “Ömer bin İbrahim”. Eczacıbası Sanat Ansiklopedisi (C.3, 1407)
YINANÇ, M. H. (1979). “Bayezid I”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 2, 386–390.
YÜKSEL, İ. A. (1993). Bolu Yıldırım Bayezid Külliyesi Hamamlar ve İmaret Cami, Ankara.