‘SARMAŞIK’ KELİMESİNİN ETİMOLOJİSİ ÜZERİNE
Modern dilbiliminde etimoloji olarak da bilinen kökenbilimi bir kelimenin hangi köke dayandığı, ilk olarak nasıl bir anlam taşıdığı, zaman içerisinde ne gibi şekil ve anlam değişiklikleri gösterdiği gibi konuları ele alıp inceleyen bilim dalıdır. Kelimeler arasında kurulan ilişkilerin açıklanmasına dayanan etimolojide, sadece kelimelerden değil kelimelere eklenerek yeni anlamlar türeten eklerden de yararlanılır. Bir dildeki kelimelerin köklerinin ve bu köklerdeki anlam unsurlarının tespit edilmesi o dilin eskiliğinin belirlenmesinde önemlidir. Bu yolla o dili konuşan milletin duygu ve düşünce yapısı da aydınlatılmış olur. Aynı zamanda ilerleyen dönemlerde ortaya çıkan yeni kelimelerin ve anlam gelişmelerinin de açıklığa kavuşturulması kolaylaşır. Tüm bunların ışığında bu çalışmada “Sarmaşıkgillerden, koyu yeşil renkli, değişik biçimli yaprakları olan, sap ve dallarından çıkan küçük ek köklerle dik, düz yerlere yapışarak tırmanan bitki” tanımlamasıyla bilinen sarmaşığın etimolojisi yapılmıştır. İlk olarak Eski Uygur Türkçesinde ‘yörgey’ biçimiyle karşımıza çıkan sarmaşık kelimesinin tarihî ve çağdaş Türk dillerindeki varlığına ve değişimine değinilmiştir. Yörge- ‘etrafına sarılmış’ kökünden gelen ve ‘kendini bir ağacın etrafına saran ve onu solduran bir bitkinin adıdır’ anlamındaki ‘yörgey’in bu biçiminden başka tarihî Türk dillerinde mandār, çeŋlik, çırmaş, kumlâk gibi kullanımlarının da bulunduğu tespit edilmiştir. Ayrıca ‘Türkçe Bitki Adları Sözlüğü’nde yaptığımız taramayla sarmaşık kelimesinin günümüz Türkiye Türkçesinde “ak asma, bodur otu, bostanbozan, cin saçı, dövülmüş avrat otu, kara asma, kara yaprak, küsküt” gibi farklı birçok adının da olduğu görülmüştür. Etimolojisi yapılan ‘sarmaşık’ın aynı zamanda ‘ışk kökünden geldiğine dair rivayetler ileri sürülen halk etimolojisine de yer verilmiştir.
Anahtar Kelimeler:
sarmaşık, etimoloji, halk etimolojisi, Tarihî ve Çağdaş Türk Lehçeleri, Türkçe
ON THE ETYMOLOGY OF THE WORD ‘SARMAŞIK’
Origin science, also known as etymology in modern linguistics, it is a branch of science that deals with and examines subjects such as what root a word is based on, what meaning it has in the first place, what shape and meaning changes it shows over time. In etymology, which is based on the explanation of the relationships established between words, not only words but also affixes that create new meanings by adding them to the words are used. Determining the roots of words in a language and the meaning elements in these roots is important in determining the antiquity of that language. In this way, the emotional and mental structure of the nation speaking that language is also clarified. At the same time, it becomes easier to clarify new words and meaning developments that appear in the future. In the light of all this, the etymology of ‘ivy’, which is known as a plant from ivyaceae, has dark green colored, different shaped leaves and climbs by clinging to steep, flat places with its small additional roots, has been examined in this study. Firstly, the existence and change of the word "ivy", which appears in the Old Uyghur Turkish with the form of 'yörgey', in historical and contemporary Turkish languages is mentioned. It has been determined that apart from this form of 'yörgey', which comes from the root 'yörge-' and means 'it is the name of a plant that wraps itself around a tree and makes it wither', there are also uses such as mandār, çeŋlik, çırmaş, sandlak in historical Turkic languages. In addition, by scanning the Turkish Dictionary of Plant Names, it has been seen that the word ivy has many different names in today's Turkey Turkish, such as "white vine, dwarf grass, bostanbozan, gin hair, pounded horseradish grass, black vine, black leaf, dodder”. There are rumors that the etymology of 'ivy' comes from the root of ' ‘ışk ' in folk etymology. It has also been mentioned.
___
- “Etimoloji”. Türk Ansiklopedisi (1968). 5. (s.497-498). Ankara: MEB Yay.Altaylı, S. (1994). Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü I. İstanbul: MEB Yay.
- AMANSARIYEV, C. (1970). Türkmen Dialektologiyası. Aşgabat
- ATALAY, B. (1970). Abuşka Lûgati veya Çağatay Sözlüğü. Ankara: Ayyıldız Matbaası.
- BAYTOP, T. (2007). Türkçe Bitki Adları Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- CAFEROĞLU, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- CAFEROĞLU, A. (2011). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- CLAUSON, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. İngiltere: Oxford.
- ÇAĞBAYIR, Y. (2007). Ötüken Türkçe Sözlük. İstanbul: Ötüken Yayınları.
- DEMİR, İ. (2015). “il-, èlt-, ilen- Fiilleri ve Bu Fiillerden Türetilen Kelimeler Üzerine”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 4(2), (s. 564-583).
- DEMİRCİ, K. (2017). Türkoloji İçin Dilbilim. Ankara: Anı Yay.
- Derleme Sözlüğü. (2019). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- ERCİLASUN, A. Bican. (1991). Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
- ERDAL, M. (1991). Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon I-II. Wiesbaden: Harrassowıtz.
- ERDİ, S., Yurtsever, S. Tuğba. (2005). Kâşgarlı Mahmûd- Divânû Lugâti’t-Türk. İstanbul: Kabalcı.
- GÜNER, G. (2006).“Türkiye’de Kelime Etimolojisi Üzerine Yayımlanan Makalelere Dair Bir Bibliyografya Denemesi”. Turkish Studies, 30(2), (s.77-93).
- GÜNER, G. (2014). “Dîvânû Lugâti’t-Türk’te Oğuzca Olarak Geçen Mandār ve Mandārlan- Kelimelerinin Kökeni Üzerine Düşünceler”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 3(2), (s.54-61).
- KARAHAN, A. (2009). Dīvānu Lüġāti’t-Türk’e Göre XI. Yüzyıl Türk Lehçe Bilgisi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- NADALYAYEV, V. M., D. M. Nasilov, E. R. Tenişev, A. M. Şçerbak. (1969). Drevneıyurkskiy Slovar, Leningrad.
- ÖLMEZ, M. (2020). “Üç Kuşak Uygurca Bir Söz: yörgey ‘sarmaşık ”. International Journal of Old Uyghur Studies, 2(1), (s.61-88).
- ÖZŞAHİN, M. (2017). Başkurt Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları
- SERTKAYA, Osman F. (2009). Dîvânü Lügati’t-Türk’te Geçen Her Kelime Türkçe kökenli midir? Veya Kâşgarlı Mahmud’un Dîvânü Lügati’t-Türk’ünde Yabancı Dillerden Kelimeler. Dil Araştırmaları, 5, (s. 9-38).
- ŞAHİN, S. (2020). “Afganistan Türkmenlerinin Ersarı Ağzında Eskicil Kelimeler”. SUTAD, 48, (s.13-26).
- TEKİN, T. & ÖLMEZ, M., & CEYLAN, E., & ÖLMEZ, Z. ve EKER, S. (1995). Türkmence-Türkçe Sözlük. Ankara: Simurg Yayınları.
- TOPARLI, R. & VURAL, H., ve KARAATLI, R. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Türkçe Sözlük. (2019). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- ÜNLÜ, S. (2012). Harezm Altınordu Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
- YAVUZARSLAN, P. (2019). Şemseddin Sami- Kamus-ı Türkî. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- ISSN: 1301-9155
- Yayın Aralığı: Yılda 2 Sayı
- Başlangıç: 1996
- Yayıncı: Şükrü Haluk AKALIN