Emeviler Devrinde İkinci Mushaf Projesi

Bu araştırma, Birinci Mushaf Projesi’nden yarım asır sonra gerçekleşen önemli bir projeyi ortaya çıkarmayı hedeflemektedir. Bu proje, hicrî 84 ve 85 yılları arasında Irak’ın Vâsıt şehrinde zamanın Kûfe ve Basra (Irâkeyn) valisi Haccâc b. Yûsuf’un (ö. 95/714) girişimi ve Emevî Halifesi Abdülmelik b. Mervân’ın desteğiyle uygulamaya koyulmuştur. Projenin yürütülmesini ise Hasan-ı Basrî (ö. 110/728) üstlenmiş ve hafızlar, kâtipler ve kârîler gibi çok sayıda uzman kişiden oluşan komisyonlara başkanlık etmiştir. Bu çalışmada Giriş’in ardından bu projeye yol açan etkenlerden söz edilmiştir. Bunların başında da üçüncü Halife Osman’ın başlattığı Kur’an metninde birliğin sağlanması düşüncesi gelmektedir. Daha sonra bu projenin sahibi Haccâc’tan bahsedilmiş, bu projenin nerede ve ne zaman gerçekleştiği, projede yer alan önemli şahsiyetlerin kimler olduğu şeklindeki bir dizi soru cevaplanmıştır. Daha sonra Proje’nin hedefleri hakkında ayrıntılara girilmiş, Haccâc’ın Osman Mushaf’ında toplam on bir harfte değişiklik yaptığı isnâdında bulunan rivayetler tartışılmış, bu rivayetler incelenerek eleştiri süzgecinden geçirilmiş ve İkinci Mushaf Projesi’nin Hz. Peygamber ve hulefâ-i râşidîn döneminde gerçekleştirilen Birinci Mushaf Projesi’ni tamamlayıcı mahiyette olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Ardından İslam devletinin tanık olduğu siyasi çalkantıların ardından İkinci Mushaf Projesi’nin akıbetinin ne olduğu hususuna değinilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Mushaf, Haccâc, Hasan-ı Basrî

PDF

___

Abdürrezzâk, Ebûbekir. el-Musannef. Thk. Habîburrahman el-Aʽzamî. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1403/1983. el-Ârif, Ârif. el-Mufassal fî târîhi’l-Kuds. Kudüs: Mektebetü’l-Endelüs, 1406/1996.el-Askalânî, Ebü’l-Fadl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali İbn Hacer. Tehzîbü’t-tehzîb. Haydarabad: Matbatu Meclis-i Dâireti’l-Meârifi’n-Nizâmiyye, 1326/1908.el-Askerî, Ebû Ahmed el-Hasen b. Abdillah. Şerhu mâ yakaʽu fîhi’t-tashîf ve’t-tahrîf. Thk. Abdülazîz Ahmed. Kahire: Şeriketü Mektebe, 1383/1963. el-Bâkıllânî, Ebûbekir Muhammed b. et-Tayyib Muhammed el-Kâdî. el-İntisâr li’l-Kur’ân. Thk. Muhammed Isâm el-kudât. Amman/Beyrut: Dâru’l-feth/Dâru İbn Hazm, 1422/2001.el-Bâkıllânî, Ebûbekir Muhammed b. et-Tayyib Muhammed el-Kâdî. Nüketü’l-intisâr li nakli’l-Kur’ân. Thk. Muhammed Zağlûl Selâm. İskenderiye: Münşeetü’l-meârif, 1391/1971.el-Belâzûrî, Ahmed b. Yahyâ. Kitâbü cümel min ensâbi’l-eşrâf. Thk. Süheyl Zekkâr. Riyâd Ziriklî Beyrut: Dâru’l-fikr, 1417/1996.Bergstäßer, G., O. Pretzl. Die Geschichte des Korantextes. Leipzig: Dieterich´sche Verlagsbuchhandlung, 1938.el-Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail. et-Târîhu’l-kebîr. Thk. Mustafa Abdulkâdir Ahmed Atâ. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1422/2001.ed-Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd. el-Beyân fî addi âyi’l-Kur’an. Thk. Gânim Kaddûrî. Kuveyt: Menşûrâtü Merkezi’l-mahtûtât, 1414/1994.ed-Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd. el-Muhkem fî naktı’l-mesâhif. Thk İzzet Hasen. Dimaşk: Dâru’l-fikr, 1407/1986.ed-Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd. el-Mukniʽ fî resm-i mesâhifi’l-emsâr. Kahire: Mektebetü Külliyyâti’l-Ezheriyye, ty.Dietrich, Albert. “al-ČadjdjĀdj b. YusĈf al-Thaqafą”. EI (Leiden: Brill, 1971.ed-Dimyâtî, Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ahmed el-Bennâ. İthâfu fudalâi’l-beşer bi kırââti’l-kurrâi’l-erbaate aşar.Thk. Şaʽbân Muhammed İsmail. Kahire: Âlemü’l-kütüb, 1404/1984.Ebû Hayyân el-Endelüsî, Esîruddîn Muhammed b. Yusuf b. Ali. el-Bahru’l-muhît. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, 1413/1992.Ebü’t-Tayyib el-luğavî, Abdülvâhid b. Ali. Merâtibü’n-nahviyyîn. Thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. Mısır: Dâru Nahda, ty.el-Ehvâzî, Ebû Ali el-Hasen b. Ali. Müfradetü’l-Haseni’l-Basrî. Thk. Omar Hamdân. Ammân: el-Mektebü’l-İslâmî, 1427/2006.el-Enbârî, Ebü’l-berekât Kemâlüddîn Abdurrahman b. Muhammed. Nüzhetü’l-elibbâ fî tabakâti’l-üdebâ. Thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. Kahire: Dâru’l-fikr, 1419/1998.el-Fadlî, Abdülhâdî. el-Kırââtü’l-Kur’âniyye. Cidde: Mektebetü Dâri’l-Mecmaʽi’l-ilmî, 1399/1979.el-Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahya b. Ziyâd. Meâni’l-Kur’ân. Thk. Abdülfettâh İsmail Şelebî. yy.: ty.el-Fesevî, Ebû Yusuf Yaʽkûb b. Süfyân. Kitâbü’l-maʽrife ve’t-târîh. Thk. Ekrem Ziya el-Umerî. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1401/1981. el-Hamevî, Ebû Abdillah Şihâbüddîn Yâkût. Muʽcemü’l-üdebâ. Thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru’l-ğarbi’l-İslâmî, ty. İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Ebî Bekir. el-Muharraru’l-vecîz fî tefsîri’l-Kitâbi’l-Azîz. Thk. Abdüsselâm Abdüşşâfî Muhammed. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1413/1993.İbn Caʽfer, Hâmid b. Ahmed. Kitâbü’l-mebânî (Mukaddimetân fî ulûmi’l-Kur’ân içinde). Nşr. A. Jeffery. Kahire: Mektebetü’l-hancî, 1392/1972.İbn Dukmâk, Sârimüddîn İbrahim b. Muhammed. Kitabü’l-intisâr li vâsitati akdi’l-emsâr. Kahire: el-Matbaatü’l-kübra’l-emîriyye, 1310/1893.İbn Ebi’d-dünyâ, Ebûbekir Abdullah b. Muhammed. Kitâbü’l-eşrâf. Thk. Velîd Kassâb. Doha: Dâru’s-sekâfe, 1413/1993.İbn Ebî Dâvûd, Ebûbekir Abdullah b. Süleyman. Kitâbü’l-mesâhif. Kahire: Müessesetü Kurtuba, ty.İbn Ebî Hâtim, Abdurrahman b. Muhammed. el-Cerh ve’t-taʽdîl. Thk. Mustafa Abdulkâdir Atâ. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1422/2002. İbn Ebî Şeybe, Ebûbekir Abdullah b. Muhammed. Musannef. Riyad: Mektebetü’r-rüşd, 1409/1988.İbn Hâleveyh, Ebû Abdillah el-Hüseyn b. Ahmed. Havâşî Kitâbi’l-Bedîʽ. nşr. G. Bergsträßer. Kahire: el-Matbaatü’r-Rahmâniyye, 1353/1934.İbn Hallikân, Ebü’l-Abbas Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-a’yân. Thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414/1994.İbn Kesîr ed-Dimaşkî, Ebü’l-Fidâ Imâdüddîn. el-Bidâye ve’n-nihâye. Beyrut/Riyad: Mektebetü’l-meârif/Mektebetü’n-nasr, 1386/1966.İbn Kesîr ed-Dimaşkî, Ebü’l-Fidâ Imâdüddîn. Fedâilü’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Endelüs, 1979.İbn Kesîr ed-Dimaşkî, Ebü’l-Fidâ Imâdüddîn. Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîm. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1401/1981. İbn Saʽd, Ebû Abdillah Muhammed b. Saʽd. et-Tabakâtü’l-kübrâ. Thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru Sâdır, 1388/1968.İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahman b. Ali. Fünûnü’l-efnân fî acâibi ulûmi’l-Kur’ân. Thk. Muhammed İbrahim Selîm. Kahire: Mektebetü İbn Sînâ, 1408/1988.İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed. Gâyetü’n-nihâye fî tabakâti’l-kurrâ. Thk. G. Bergsträßer. Kahire: Matbaatü’s-saâde, 1352/1933.İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed. en-Neşr fi’l-kırââti’l-aşr. Beyrut: Dâru’l-fikr, ty.İbnü’l-Enbârî, Ebûbekir Muhammed b. Kâsım el-Beşşâr. Kitâbü îdâhi-l vakf ve-l ibtidâ. Thk. Muhyiddîn Abdurrahman Ramadan. Dimaşk: Mecmau’l-luğati’l-Arabiyye, 1390/1971.İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed eş-Şeybânî. el-Kâmil fî-t-târîh. Beyrut: Dâru Sâdır, 1387/1967.İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. İshak. el-Fihrist. Beyrut: Dâru’l-maʽrife, 1415/1994. el-İsfahânî, Hamza b. Hasen. et-Tenbîh alâ hudûsi-t tashîf. Thk. Muhammed Hasen Âl Yâsîn. Bağdat: Mektebetü’n-nahda, 1387/1967.el-Makrîzî, Ebü’l-Abbas Takıyyüddîn. Kitâbü’l-mevâizi ve’l-iʽtibâr bi zikri’l-hutati ve’l-âsâr (el-Hutatü’l-Makrîziyye). Beyrut: yy., Dâru Sâdır.el-Minhâcî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed. İthâfü’l-ehıssâ bi fedâili’l-Mescidi’l-Aksâ. Thk. Ahmed Ramadan Ahmed. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-âmme, 1404/1984.es-Sehâvî, Ebü’l-Hasen Alemüddîn. Cemâlü’l-kurrâ ve kemâlü’l-ikrâ. Thk. Ali Hüseyn el-Bevvâb. Mekke: Mektebetü’t-türâs, 1408/1987.es-Sehâvî, Ebü’l-Hasen Alemüddîn. Kitâbü’l-vesîle. Thk. Muhammed el-idrîs et-Tâhirî. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1424/2003.Sellheim, Rudolf. Arabische Handschriften: Materialien zur arabischen Literaturgeschichte. Wiesbaden: Verzeichnis der orientalischen Handschriften, 1976.es-Semhûdî, Ebü’l-Hasen Nureddîn Ali b. Abdillah. Vefâü’l-vefâ bi ahbâri dâri’l-Mustafâ. Thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd. Mısır: Matbaatü’s-saâde, 1374/1955.Sezgin, Fuat. Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden: Brill, 1967.es-Suyûtî, Celâleddîn. ed-Dürru’l-mensûr. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1411/1990.Taşköprüzâde, Ebü’l-Hayr Isâmüddîn Ahmed b. Muhammed. Miftâhu’s-saâde ve misbâhu’s-siyâde. Thk. Kâmil Kâmil Bekrî, Abdülvehhâb Ebu’n-nûr. Kahire: Matbaatü’l-istiklâli’l-kübrâ, 1388/1968.ez-Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Maʽrifetü’l-kurrâi’l-kibâr. Thk. Tayyar Altıkulaç. İstanbul: TDV Yay., 1416/1995.ez-Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Siyeru aʽlâmi’n-nübelâ. Thk. Şuayb el-Arnavût v.dğr. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1409/1988.ez-Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîri ve’l-aʽlâm. Thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-Arabî, 1427/1987.Zerkeşî, Ebû Abdillah Bedruddîn. el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân. Thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. Kahire: Mektebetü’t-türâs, ty.