Ölü Canlar (Мёртвые души) ve İlahi Komedya (Divina Commedia). Çeviride metinlerarası bağlantılar

Bu çalışmada, Nikolay Gogol’ün Ölü Canlar yapıtının ilki 1950, sonuncusu 2010 yılında yayımlanan altı çevirisi incelenmiştir. Ölü Canlar’la Dante’nin İlahi Komedya’sı arasındaki metinlerarası bağlantılarla ilgili çalışmalar Rus yazınbilimsel literatüründe özellikle 1980’li yıllardan itibaren hız kazanmış, Ölü Canlar’ın hem genel yapısı itibariyle İlahi Komedya’ya öykündüğünü, hem somut metinsel göndermeler içerdiğini kanıtlayan akademik çalışmalar yayımlanmıştır. Bu incelemenin amacı, söz konusu metinlerarası ilişkilerin çeviriye yansıyıp yansımadığını, yansıdıysa hangi biçimlerde yansıdığını ve hangi etmenlere bağlı olduğunu tespit etmektir. Bu doğrultuda Lambert-van Gorp’un üç aşamalı, genelden özele hareket eden betimleyici çeviri inceleme modeli kullanılmış, ek olarak okur yorumları derlenmiş ve çevirmenlerle görüşmeler gerçekleştirilmiştir. Bulgular, İlahi Komedya-Ölü Canlar eksenine ilişkin bilgilerin 2000’li yıllardan itibaren çevirilerin tanıtım metinlerinde, önsözlerinde ve kapak yazılarında yer almaya başladığını, okur alımlamasında henüz köklü bir fark yaratmadığını, metinsel düzlemde ise çevirmenin özgün kararlarına bağlı olarak farklı ölçülerde ve biçimlerde yansıdığını göstermiştir. Makro-düzeyde editör ve yayıncının, mikro-düzeyde ise çevirmenin alan uzmanlıklarının ve genel kültürel kimliğin etkin olduğu saptanmıştır. Bunun yanı sıra, ön hazırlık ve makro-düzey aşamasında elde edilen bulguların mikro-düzey bulgularıyla çelişebildiği, asıl farkın sözcük ve tümce düzeyinde gerçekleştiği anlaşılmıştır. Dolayısıyla bir bilginin ve bir yazınsal etkinin yayılması öncelikle çevirmene bağlı olduğu söylenebilir. Böylelikle çevirmenin kültürel kimliği, özgeçmişi, eğitimi, deneyimi, genel anlamda kültürel sermayesi başat etken olarak öne çıkmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Gogol, Ölü Canlar, Dante, İlahi Komedya, çeviri

Dead Souls and The Divine Comedy. Intertextuality in Translation.

This study examines six translations of Nikolay Gogol's Dead Souls, the first of them published in 1950 and the last one in 2010. Especially since the 1980s studies on intertextual connections between Dead Souls and Dante's The Divine Comedy have gained momentum in Russian academic literature. Numerous academic studies indicate that Gogol's poem both imitates the Divine Comedy in terms of the general structure and contains concrete textual references. The purpose of this study is to determine whether the intertextual connections in question are visible in translations, and if so, in which ways. We also seek to establish the factors, affecting this visibility. To this end we use Lambert-van Gorp's three-stage model for descriptive translation research; furthermore, we compile the readers' comments and conduct interviews with translators to see the thorough picture. The findings indicate that since the 2000s, the information about The Divine Comedy-Dead Souls axis gains visibility in introductory texts, prefaces, and cover articles. On the other hand, these paratexts have not induced a radical difference in readers' reception yet. As regards the textual level, the intertextual liaisons here occur in different degrees and patterns, depending on the translator’s individual decisions. The findings also point out that the essential factors, framing the translation, are the expertise and general cultural identity of the editor and publisher at the macro-level and the translator at the micro-level. It seems important that the findings obtained in the preliminary and macro-level stages could contradict the micro-level findings, and the fundamental difference between the translations often takes shape in minimal details, e.g. specific word choices. These facts indicate that literary influence and dissemination of knowledge primarily depends on translator. Thus, the translator's cultural identity, background, education, experience, and cultural capital in general stands out as the dominant factor, shaping the translation as an item of receiving culture.

Keywords:

Gogol, Dead Souls, Dante, The Divine Comedy, translation,

PDF

___

Adamov, A. (1962). Ölü Canlar. Sabahattin Eyüboğlu – Melih Cevdet Anday (Çev.), İstanbul: Elif.
Alighieri, D. (2012). İlahi Komedya. Rekin Teksoy (Çev.), 13. Baskı, İstanbul: Oğlak.
Anday, M. C. (1984). Akan Zaman, Duran Zaman-1. İstanbul: Adam.
Assis Rosa, A. (2006). Defining Target Text Reader. Ferreira Duarte. J., Assis Rosa, A. & Seruya, T. (Eds.) , Literature and Translation Studies at the Interface of Disciplines içinde (s. 99-110). John Benjamins https://doi.org/10.1075/btl.68
Baker, M. (1993). Corpus Linguistics and Translation Studies: Implications and Applications. Mona Baker, Francis Gill, Elena Tognini-Bonelli (Eds.) Text and Technology : In Honour of John Sinclair içinde (s. 233-250). Amsterdam: John Benjamins. https://doi.org/10.1075/z.64.15bak
Baker, M. (2000). Towards a Methodology for Investigating a Style of a Literary Translator. Target, 12 (2), 241-266 https://doi.org/10.1075/target.12.2.04bak
Berk, Ö. (2004). Translation and Westernisation in Turkey. İstanbul: Ege.
Berk, Ö. (2005). Kuramlar Işığında Açıklamalı Çeviribilim Terimcesi, İstanbul: Multilingual.
Berk, Ö. (2009). Batılılaşma ve Çeviri. Uygur Kocabaşoğlu (Ed.), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, C. 3: Modernleşme ve Batıcılık içinde (s. 511-520). İstanbul: İletişim.
Bulut, A. (1998). Kadının Yazın Söylemini Çevirirken: Yazınsal Söylemin Okuru Olarak Çevirmen. Littera İ.Ü.Edebiyat Fakültesi Dergisi, 12, 51-60.
Crisafulli, E. (2002). The Quest for an Eclectic Methodology of Translation Description. Theo Hermans (Ed.) Crosscultural Transgressions. Research Models in Translation Studies II. Historical and Ideological Issues içinde (s. 26-43). Manchester: St. Jerome.
Dmitriyeva, E. (2011). Gogol v zapadno-evropeyskom kontekste. Mejdu yazıkami i kulturami. Moskova: RAN.
Ediz, H. A. (1944). Ölü Canlar. Tercüme, 22 (2), 347-351.
Gariper, C. (1999). Rusça’dan Türkçe’ye Yapılan İlk Edebî Tercümeler Üzerinde Bir Araştırma: Manzum Tercümeler. İlmî Araştırmalar, 7, 105-134.
Genette, G. (1997). Paratexts: thresholds of interpretation. Jane E. Lewin (Çev.). Cambrige: Cambrige University Press.
Gogol, N.V. (1847). Vıbrannıye mesta iz perepiski s druzyami. Public Domain.
Gogol, N.V. (1967). Mertvıye Duşi. Sobraniye soçineniy v 7-mi tomah içinde T.5. Moskova: Hudojestvennaya Literature (Özgün eser 1835-1841 tarihlidir).
Goldenberg, A. (2006). Gogol i Dante kak sovremennaya nauçnaya problema. http://domgogolya.ru/science/researches/1519/
Gürçağlar, Ş. T. (2008). The Politics and Poetics of Translation in Turkey, 1923-1960. Amsterdam: Rodopi.
Gürçağlar, Ş. T. (2002). What Texts Don’t Tell. The Uses of Paratexts in Translation Research. Theo Hermans (Ed.) Crosscultural Transgressions. Research Models in Translation Studies II. Historical and Ideological Issues içinde (s. 44-60). Manchester: St. Jerome
Gürses, S. (2008). Çeviri İntihali: Kültür Ekosisteminin Paraziti. Betül Parlak (Yay.Haz.) Çeviri Etiği Toplantısı: çeviri ve çevirmenliğin etik sorunları, 7-8 Aralık 2006: bildiri kitabı içinde (s. 133-146). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
Denissova, N. (2013). Ot Turetskogo Renessansa do Raya Piratskih Perevodov. N. Reinhold (Ed.) İz İstorii Perevodçeskoy Mısli içinde (s. 226-247). Moskva: RGGU
Halliday, Michael, A.K. (1978). Language as Social Semiotic: The Social Interpretation of Language and Meaning, London: Edward Arnold.
Hatim, B. & Mason, I. (1990). Discourse and the Translator. Routledge.
Karantay, S. (1991). Tercüme Bürosu. Normlar ve İşlevler. Metis Çeviri, 16, 96-101.
Kıran, Z. & Kıran (Eziler), A. (2006). Dilbilime Giriş, İstanbul: Seçkin.
Kurultay, T. (1998). Cumhuriyet Türkiye’sinde Çevirinin Ağır Yükü ve Türk Hümanizması. Alman Dili ve Edebiyatı Dergisi, XI, 13-36.
Künzli, A. (2004). “I find that a bit exaggerated” - Neutralization in Translation. Maria Sidiropoulou vd. (Eds.), Choice and Difference in Translation: The Specifics of Transfer içinde (s. 81-96). Athens: University of Athens.
Lambert, J. & van Gorp, H. (1985/2015). On Describing Translations. Theo Hermans (Ed.), The Manipulation of Literature: Studies in Literature Translation içinde (s. 42-54). Routledge Revivals.
Lambert, J. (2002). Models for Descriptive Research: 1976-1996. Saliha Paker (Ed.), Translations: (Re)shaping of literature and culture içinde (s. 195-214). İstanbul: Boğaziçi University
Lambert, J. (2006). (with Hendrik van Gorp, 1985). On Describing Translations. Dirk Delabastita, Lieven D’hulst & Reine Meylaerts (Eds.), Functional approaches to culture and translation: Selected papers by Jose Lambert içinde (s. 37-48). Benjamins Translations Library.
Lefevere, A. (1992). Translation, Rewriting & the Manipulation of Literary Fame. London and New York: Routledge.
Leuwen-Zwart, K. M., van. (1989). Translation and Original; Similarities and Dissimilarities, I. Target, 1 (2), 151-181.
Mann, Y. (1996). Poetika Gogolya. Moskva: Hudojestvennaya Literatura
MEB (19 Aralık 2018) https://tegm.meb.gov.tr/www/ogrencilerimize-okuma-aliskanligi-kazandirmak-amaciyla-ilkogretim-ve-ortaogretim-ogrencileri-icin-tavsiye-niteliginde-belirlenen-100-temel-eser-listeleri-uygulamadan-kaldirilmistir/icerik/557
Melih Cevdet Anday Dosyası (1996). TÖMER Edebiyat-Çeviri Dergisi, 7.
Nabokov, V. (2012). Nikolay Gogol. Yiğit Yavuz (Çev.). İstanbul: İletişim.
Nabokov, V. (2010). Ölü Canlar (1842). Aydoğan, Y. (Çev.). Ergin Altay (Çev.) Ölü Canlar içinde (s. 397-446). İstanbul: İletişim.
Newmark, Peter. (1998). A Textbook of Translation. Prentice-Hall International.
Okur yorumları. Gogol, N. (2016). Ölü Canlar. Mazlum Beyhan (Çev.), İstanbul: İş Bankası https://www.idefix.com/Kitap/Olu-Canlar-Hasan-Ali-Yucel-Klasikleri/Edebiyat/Roman/Dunya-Klasik/urunno=0000000344824 (21.01.2021 tarihinde erişilmiştir)
Oral, H., Özsoy, M.Ş. (2005). Erol Güney’in ke(n)disi. Göçmen-Çevirmen-Gazeteci-Sevgili İstanbul: YKY.
Özdemir, İ. (2014). Edgar Allan Poe’nun “Annabel Lee” Adlı Şiirinin Melih Cevdet Anday Tarafından Yapılan Çevirisine Eleştirel Bir Çözümleme. Ana Dili Eğitimi Dergisi, 2(4), 16-31. DOI: 10.16916/aded.01113
Paloposki, O. (2001). Enriching Translations, Simplified Language? An Alternative Viewpoint to Lexical Simplification. Target, 13 (2), 265-288.
Parlak, B. (2009). Yazınsal Çeviride Kaynak Metnin Okuru/Erek Metnin Yazarı Olarak Çevirmen Kimliğinin Çeviri Kararlarına Etkisi. Çeviribilim, Dilbilim ve Dil Eğitimi Araştırmaları, VIII. Uluslararası Dil, Yazın, Deyişbilim Sempozyumu Bildiri Kitabı içinde (s.147-160). İzmir: İzmir Ekonomi Üniversitesi
Pellatt, V. (Ed.) (2013). Text, Metatext, Extratext and Paratext in Translation, Cambrige: Cambridge Scholars Publishing.
Perlina, N. (2003). Srednevekovıye videniya i Bojestvennaya Komediya kak estetiçeskaya paradigma Mertvıh Duş. E. Dmitriyeva (Ed.), Gogol kak yavleniye mirovoy literaturı içinde (s. 286-296). Moskova: RAN
Popoviç, A. (1987). Yazın Çevirisi Terimleri Sözlüğü. Suat Karantay & Yurdanur Salman (Çev.). İstanbul: Metis.
Pym, A. (2005). Explaining Explicitation. Krisztina Károly, Ágota Fóris (Eds.), New Trends in Translation Studies. In Honour of Kinga Klaudy içinde (s. 29-34). Budapest: Akadémia Kiadó.
Türkçe Çevirileri Bibliyografyası. Dünya Edebiyatından çeviriler. (2017). Mehmet Tahir Öncü (Ed.). İstanbul: Hiper
Tymoczko, M. (2002). Connecting the Two Infinite Orders. Research Models in Translation Studies. Theo Hermans (Ed.), Crosscultural Transgressions. Research Models in Translation Studies II. Historical and Ideological Issues içinde (s. 9-25). Manchester: St. Jerome.
Smirnova, E. (1987). Poema N.V. Gogolya Mertvıye Duşi. Leningrad:Nauka
Yılmaz, M. (2014) Söyleşi: Günay Çetao ile Rusça, Rus Edebiyatı ve Çeviri üzerine https://sarapdumanlari.wordpress.com/2014/05/29/gunay-cetao-soylesisi/#comments (18.01.2021 tarihinde erişilmiştir).