Özbek Türkçesinde mental fiiller

Köken olarak İngilizce bir terim olan ve Almanca, Fransızca gibi diller başta olmak üzere çoğu Avrupa dilinde yer alan “mental” sözcüğü Türkçede "akıl, zekâ, zihinsel, ruhsal" anlamında kullanılmaktadır. Buradan da anlaşılacağı üzere “mental” zihinle ilgili olan fiillerdir. Duygu, düşünce ve algılarla ilgili fiiller mental fiiller içerisinde yer almaktadır. Dolayısıyla mental fiiller zihinsel hareket sonucu ortaya çıkan fiillerden oluşmaktadır. Genel olarak tıp alanından psikoloji, psikanaliz, nöroloji, nöropsikoloji, çocuk gelişimi, gibi bilim dallarının ilgilendiği mental fiiller özellikle son zamanlarda dilbilimsel olarak incelense de bu alanda yapılan çalışmaların diğer disiplinlere göre az olduğu görülmektedir. Dilbilimsel açıdan çalışmaların az olduğu mental fiiller ile ilgili Türkiye Türkologları tarafından bazı Türk lehçelerindeki (Kazak, Kırgız, Türkmen vs.) mental fiiller konusu ele alınmış ve çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmada Güneydoğu (Karluk) Türk lehçelerinden Özbek Türkçesindeki mental fiiller incelenmiştir. Mental fiillerinin belirlenmesinde Özbek Tiliniŋ İzåhli Luġäti (1981), Özbek Tiliniŋ İzåhli Frazeologik Luġäti (1978) ve Türkçe- Özbekçe Sözlük (2018) adlı eserlerden faydalanılmıştır. Adı geçen üç sözlükten tarama yoluyla tespit edilen Özbek Türkçesindeki mental fiiller; biliş fiilleri, psikolojik durum fiilleri ve algılama fiilleri adlı başlıklar altında incelenmiştir. Yapılan çalışmayla Özbek Türkçesindeki mental fiillerin durumu hakkında bilgi verilmesi hedeflenmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Özbek Türkçesi, , mental fiil, bilişsel fiiller, psikolojik durum fiilleri, algılama fiilleri.

Mental verbs in Uzbek Turkish

The word "mental", originally an English term and found in most European languages, especially in languages such as German and French, is used in Turkish to mean "mind, intelligence, mental, spiritual". As can be understood from here, "mental" are verbs related to the mind. Verbs related to emotions, thoughts, and perceptions are included in mental verbs. Therefore, mental verbs are composed of verbs that occur as a result of mental movement. Although mental verbs, in which sciences such as psychology, psychoanalysis, neurology, neuropsychology, and child development are concerned, have been studied linguistically, it is seen that the studies in this field are less than other disciplines. The subject of mental verbs in some Turkish dialects (Kazakh, Kyrgyz, Turkmen, etc.), which has few linguistic studies, has been handled by Turcologists in Turkey and various studies have been carried out by researchers in terms of content. In this study, mental verbs in Uzbek Turkish from the Southeastern (Karluk) Turkish dialects were examined. In determining the mental verbs, works named Özbek Tiliniŋ İzåhli Luġäti (1981), Özbek Tiliniŋ İzåhli Frazeologik Lu Özäti (1978) and Turkish-Uzbek Dictionary (2018) were used. Mental verbs in Uzbek Turkish, determined by scanning from the mentioned three dictionaries, are examined under the headings of cognition verbs, psychological state verbs, and perception verbs . With this study, it is aimed to give information about the state of mental verbs in Uzbek Turkish.

Keywords:

Uzbek Turkish, mental verb, cognition verbs, psychological state verbs, perception verbs.,

PDF

___

Aksoy, Ö. A. (1988), Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, İstanbul: İnkılâp.
Ayan, E. ve TÜRKDİL, Y., (2015), "Kazak Türkçesinde Dokunma Duyu Fiilleri ve Anlam Zenginliği", International Periodical For The Luanguages, Literature, and History of Turkish or Turkic 2/3, s. 95-114.
Ayan, E. ve Türkdil, Y. (2014), “Anlam Bilimi Açısından Kazak Türkçesinde Görme Duyu Fiilleri”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 7 (35), s. 26-41.
Biray, N. (2006). “Kazak Şivesi ve Denizli Ağzında Kök Halindeki İdrak Fiillerinde Anlam Farklılaşmaları”, Uluslararası Denizli ve Çevresi Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildirileri, PAÜ Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Yayınları:1, Sempozyum Dizisi:1, Cilt II, Denizli.
Çeçen, R. A. (2002), “Duygular İnsan Yaşaminda Neden Vazgeçilmez ve Önemlidir?”, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, c.:9, Sayı: 9, s. 164- 170.
Çotuksöken, Y. (2004), Türkçe Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, İstanbul: Toroslu Kitaplığı.
Hirik, E. (2017), “Türkiye Türkçesi Duyu Fiillerinde Anlam ve Kelime Sıklığı İlişkisi”, SUTAD, 41, s. 53-74.
Hirik, E. (2018), Türkiye Türkçesinde Mental Fiiller. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
Kamchybekova A. K. (2011), "Kırgız Türkçesinde Duyu Fiilleri", ODÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 2/3, s. 87-102.
Kamchybekova, K. (2013), “Kırgız Türkçesinde Tat Alma Duyu Fiilleri (Sözcüksel Anlam Bilimi Açısından Bir Deneme)”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 35, s. 9-22.
Kamchybekova, K. (2010), Kırgız Türkçesinde Duyu Fiilleri, Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi.
Kamchybekova, K. (2011), “Duyu Fiillerinde Anlamsal Özellikler Üzerine”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 8/2, s. 22-35.
Özbek Tiliniŋ İzåhli Luġäti (2006), Tåşkent: Dävlåt İlmiy Näşriyåti.
Özeren, M. ve Alan, İ. (2018), “Kırgız Türkçesinde Mental Fiiller”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 61, s. 203-224.
Rahmatullaev, Ş. (1978), Özbek Tiliniŋ İzåhli Frazeologik Luġäti. Tåşkent: Oqituvçi Näşriyåti.
Şahin, S. (2012a), "Mental Fiil Kavramı ve Türkmen Türkçesinde Mental Fiiller", Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi 1/4, s. 45-62.
Türkçe Sözlük (1988), Ankara: Türk Dil Kurumu. Yaylagül, Ö. (2005), "Türk Runik Harfli Metinlerde Mental Fiiller", Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 2/1, s. 17-51.
Yaylagül, Ö. (2011), “Türkiye Türkçesindeki Duygu Fiilleri”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 7 (4), s. 100-111.
Yegin, A. (2019), Mental Fiil Kavramı ve Şeyyâd Hamza’nın Yusuf u Zeliha Mesnevisinde Mental Fiiller, Bartın Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, c.: 4, Sayı: 9, s. 51- 74.
Yildiz, H. (2017), "Eski Uygurcada Göz Fiilleri" JOTS, 1/1, s. 145-213.
Yildiz, H. (2018), “Atebetü’l-Hakayık’ta Algı Fiilleri”, Karadeniz Araştırmaları, XV/60, s. 163-181.
Yildiz, H. (2019), “Eski Uygurcada Bellek Fiilleri”, Türkbilig, 37, s. 21-34.
Yildiz, H. (2020), Eski Uygurcada Mental Fiiller Arası Geçişler Üzerine Notlar, Gazi Türkiyat, S. 26, s. 105- 125.
Yusupoava, N. (2018), “Türkçe- Özbekçe Sözlük”, Ankara: Türk Dil Kurumu.