Aruz vezni ile şairin kelime tercihi arasındaki ilişki: Necâtî Bey’in gazelleri üzerine dijital bir inceleme

Gelişen teknoloji ile birlikte karmaşık ve uzun zaman alıcı birçok veri, günümüzde çeşitli dijital uygulamalarla kolayca çözülebilmektedir. Özellikle son yıllarda üslup incelemelerinde, mukayeseli çalışmalarda, sayısal veri sağlayan analiz yöntemlerinin oldukça yoğun bir şekilde tercih edildiği görülmektedir. Bu yöntemler metin madenciliğinde de olduğu gibi bilimsel verileri ortaya koyma noktasında oldukça pratik ve güvenilirdir. Çalışmada amaç, divan şairlerinin kullandıkları aruz kalıplarıyla kelime tercihleri arasında bir ilişkinin olup olmadığını tespit etmektir. Çalışmada xv. yüzyıl divan şairlerinden Necâtî’nin gazelleri esas alınmıştır. Aruzun açıklık/kapalılık özelliklerinin tercih edilen/edilmeyen kelime üzerinde etkisi olduğu gibi bu kelimeler üzerinde şair tarafından bazı aruz tasarruflarına (imâle, ulama vb…) da gidildiği görülmektedir. Bu kalıpların ünlü/ünsüz harflerden oluşan tekrarlarının aruz kalıbı içerisinde nasıl bir seyir izlediğini anlayabilmek için belirli kodlar oluşturuldu. Böylece kelime çeşitliliği en aza indirildi. Ünlü harfler “A”, ünsüz harfler “B” ve uzun ünlüler “Â” ile gösterildi. Örneğin, merd, serd, derd gibi kelimeler (BABB); yâd, bâd, sâd gibi kelimeler (BÂB); “görsünler”, “bilsinler” gibi kelimeler (BABBABBAB) olarak tanımlandı. Diğer bütün kelimeler bu şekilde kodlara dönüştürüldü. Bu kodlar ve orijinal metin/şiir dosyaları farklı iki dijital veri analizinde incelemeye tâbi tutulmuş ve anlamlı veriler elde edilmiştir. Bu verilere bakıldığında çeşitli kelime tiplerinin bazı aruz kalıplarında daha sık tekrarlandığı bazı aruz kalıplarında ise çok az kullanıldığı görülmüştür.

Anahtar Kelimeler:

Aruz, Necâtî, kelime tipi, kod

PDF

___

Andrews, W. (2012). Şiirin Sesi Toplumun Şarkısı. (Çev. T. Güney,), İletişim Yayınları, İstanbul.
Anthony, L., AntConc (versiyon 4.1.1. 2022). Center for English Language Teaching at Waseda University’s Science and Engineering Faculty in Japan, [E.T,19.11.2022].
Bayram, Y. (2022). Arûz Tasarrufları Bağlamında Bir Gül Kasidesi (Fuzûlî). Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 14(29), 359-383.
Bayram, Y. (2022). Aruz Tasarrufları Bağlamında Üç Gül Kasidesi (Necâtî, Hayâlî, Nev'î). Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi [Journal Of Old Turkish Literature Researches], Prof. Dr. Abdulkadir Abdulkerimoğlu Armağanı, 1682-1750.
Duman, A. (2022). Kuramdan Uygulamaya Karşılaştırmalı Çalışmaları II. Süleyman Çelebi’nin Vesiletü’n-Necât Adlı Mevlidi ile Ahmed’in Mevlid’i ve Muhyî’nin Mustafa Mevlûdi Üzerinde Dijital Bir Mukayese, (Edit: Ferzane DEVLETABADİ vd.) Ankara, s.225-250.
Doğan, A. (2005). Açıklamalı ve Örnekli Aruz Bilgisi. Akçağ.
Günaydın, A. (2021). Aruzun İmlası ve Telaffuzu. Journal of Turkology, 31 (2), 681-710. DOI: 10.26650/iuturkiyat.940404 [E.T,19.11.2022].
Horata, O. (2018). Has Bahçede Döne Döne, Araştırma- İnceleme Yazıları. Ankara: Akçağ.
https://courses.washington.edu/otap/archive/data/arch_txt/texts/a_necati1.html[E.T,19.11.2022]
https://Dergipark.Org.Tr/Tr/Pub/Estad/İssue/74290/1213105 [E.T,19.11.2022].
https://voyant-tools.org ;[ E.T,19.11.2022].
Macit, M. ve Soldan, U. (2015). Edebiyat Bilgi ve Teorileri El Kitabı, Grafiker Yayınları, Ankara.
Selçuk, B. (2016). Divan Şiirinde Ritmik Bir Unsur: Atıf Terkipleri. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 24 (1), 1-12. Doı: 10.18069/Fusbed.32443. [E.T,19.11.2022].
Saraç, M. A. Y. (2007). Klasik Edebiyat Bilgisi: Biçim-Ölçü-Kafiye, Gökkubbe Yay., İstanbul.
Tanpınar, A. H. (1977). Edebiyat Üzerine Makaleler, Dergâh Yay., İstanbul.