Bir neolojizm örneği: medeniyet kavramının Türkçe kurgu dışı metinlerdeki serüveni

Neolojizm, bir dilde daha önce bulunmayan yeni bir kelime veya terim oluşturma sürecidir. Kelimenin kökeni Latincedeki “neos” (yeni) ve “logos” (kelime) kelimelerinden gelir. Bu terim, dilin gelişimiyle ortaya çıkan yeni kelimeleri ifade etmek için kullanılır. Neolojizmler, dil içi ihtiyaçları karşılamak, yeni kavramları ve teknolojileri tanımlamak için kullanılan yeni kelimeler ve deyimlerdir. Bu terim, dilin sürekli gelişimine ve yenilenmesine işaret eder. Tanzimat Dönemi’nde Osmanlı’dan Avrupa’ya gönderilen bürokratlar, risalelerde ve sefaretten yazdıkları mektuplarda “medeniyet” kavramını ifade etmek için “sivilizasyon” sözcüğünü kullanmışlardır. “Sivilizasyon”, Fransızca “civilisation” sözcüğünden Türkçeye ödünçlenmiştir. 19. yüzyılın sonlarına doğru Türk yazarların özellikle Avrupa’dan yazdıkları hatıra, mektup ve seyahat yazılarında “sivilizasyon” kelimesi yerine “medeniyet”i tercih ettikleri görülmüştür. Arapça kökenli “medeniyet” kelimesi, zamanla Türkçenin yapısına uyum sağlamış ve Türk kültüründeki kullanımına uygun hâle gelmiştir. Bu süreçte kelimenin anlamı farklılaşmış ve genişlemiştir. Tanzimat’tan II. Meşrutiyet’e kadar yaşanan siyasi ve sosyal gelişmelerin etkisiyle, yazarlar kurgu dışı metinlerde medeniyet ve Batı’yı ilişkilendirdikleri için, Türklerin çağdaşlaşma öyküsünü ayrıştırmak adına “terakki” sözcüğünü yaygın şekilde kullanmaya başlamışlardır. Arapça kökenli “terakki” kelimesi ise içerisinde barındırdığı “ilerleme, gelişme ve yükselme” anlamlarıyla Türk aydınlarının Batılılaşma sürecindeki eğilimlerinin bir sonucu olarak ortaya çıkmış ve 19. yüzyılın sonlarında yazarların üzerinde sözleştiği bir kavram olarak pek çok fikir yazısında tekrar edilmiştir. 20. yüzyılın başında, Millî Mücadele başlamış ve bu büyük değişim ifade edilirken içerisinde “devrim” anlamı barındıran “inkılap” kelimesi metinlerde yaygın şekilde kullanılmaya başlanmıştır. Bu çalışmada neolojizm ışığında bir kavramın Türk kültür tarihindeki değişimi ve dönüşümü kurgu dışı metinler üzerinden tarihselleştirilerek aktarılmaya çalışılacaktır. Bu söylem analizi sayesinde, Türk aydınının Batılılaşma sürecini hangi sözcükler etrafında anlamlandırdıkları ortaya çıkarılacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Neolojizm, sivilizasyon, medeniyet, terakki, inkılap

PDF

___

Adıvar, H. E. (2014) Mor salkımlı ev. (Haz. Mehmet Kalpaklı- Gülbün Türkgeldi), İstanbul: Can.
Akalın, Ş. H. (2014). Türkçede eksiltili yapıdan sözlükselleşme. EFD Edebiyat Fakültesi Dergisi .31/2, 3-29.
Dursun Önen, K. D. (2023). Hatırat ve mektuplar üzerinden Avrupa medeniyetini anlamak (1830-1923). (Yayımlanmamış Doktora Tezi) Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Emecan, N. (1998). 1960'tan günümüze Türkçe: bir sözlük denemesi. İstanbul: YKY.
Gökalp, Z. (1989). Ziya Gökalp külliyâtı -II Limni ve Malta mektupları. (Haz. Fevziye Abdullah Tansel), Ankara: TTK.
Görgün, T. (2003). Medeniyet. İslâm Ansiklopedisi (Cilt 28. s. 298-301) TDV.
Hayrullah Efendi (2002). Avrupa seyahatnamesi. (Haz. Belkıs Altuniş-Gürsoy), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Karaca, İ. (2020). “Öztürkçeciliğin edebî eserlere yansıması, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C. 60/1, 347-372
Karaağaç, G. (2013). Dil bilimi terimleri sözlüğü. Ankara: TDK.
Koca, S. (2021). Kamus-ı Türkî’den günümüze Fransızca alıntı kelimelerde anlam değişmeleri. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (22), 1-27.
Mustafa Sami Efendi. (1996). Avrupa risâlesi. (Haz. Remzi Demir), Ankara: Gündoğan.
Namık Kemal. (1993). “Terakki”, Yeni Türk Edebiyatı Antolojisi II, (Haz. Mehmet Kaplan, İnci Enginün, Birol Emil), İstanbul: Marmara Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Matbaası, s. 193- 203.
Namık Kemal. (1993). “Medeniyet”, Yeni Türk Edebiyatı Antolojisi II, (Hazırlayanlar: Mehmet Kaplan, İnci Enginün, Birol Emil), İstanbul: Marmara Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Matbaası, s. 231- 235.
Namık Kemal. (2013). Husûsî mektupları I-II-III-IV. (Haz. Fevziye Abdullah Tansel). Ankara: TTK.
Oktuğ, M. (2009). Neolojizm bağlamında dilsel üretimler/ ekonomik göstergeler: 2000 yıllarında yaşanan ekonomik krizin dil bilimsel çözümlemesi. İstanbul Aydın Üniversitesi Dergisi, Yıl 1, Sayı 1: 123-133.
Sami Paşazade Sezai. (2003). Sami Paşazade Sezai: bütün eserleri III, (Haz. Zeynep Kerman). Ankara: TDK.
Sarı, İ. (2013). Dilde yeniden adlandırma ihtiyacı retnonimler. Türkbilig 2013/25: 19-26
Seyitdanlıoğlu, M. (1996). Sadık Rıfat Paşa ve Avrupa'nın ahvaline dair risalesi. Liberal Düşünce, 3, 115-124.
Şafak, Z. (2018). Fransızca ve Türkçede akıllı telefon bağlamında yeni sözcük kullanımına (neolojizm) yapısal bir yaklaşım. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Tekirdağ Namık Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tekirdağ.
Tanpınar, A.H (1998). “Türk edebiyatında cereyanlar”, Edebiyat Üzerine Makaleler, (Haz. Zeynep Kerman), İstanbul: Dergâh.
Tanpınar, A. H. (2006). XIX. asır Türk edebiyatı tarihi. (Haz. Abdullah Uçman) İstanbul: YKY.
Tanpınar, A. H. (2020). Yaşadığım gibi. (Haz. Birol Emil), İstanbul: Dergâh.
Tarhan, A. H. (1995). Abdülhak Hâmid’in mektupları. (Haz. İnci Enginün), İstanbul: Dergâh Yayınları
Uçman, A. (1995). Encümen-i daniş. İslâm Ansiklopedisi (Cilt 11. s. 176-178) TDV.
Wigen, E. (2018). State of translation. United State Of America: University of Michigan Press.