Halife Mu‘izz-Lidînillâh Döneminde (341-365/953-975) Fâtımî-Endülüs Emevî Mücadelesi

İslâm Tarihinde Şiî ve Sunnîler siyasî ve dinî bir takım saikler sebebiyle birbirleriyle sürekli mücadele halinde olmuş iki fırkadır. İslâm öncesi Hâşimî-Emevî çekişmesine dayanan rekabet Hz. Peygamber sonrası Emevî ve Abbâsî dönemlerinde yaşanan bazı trajedik hâdiselerden ötürü tamamen hasmâne merkezli bir boyuta evrilmiştir. İki taraf arasındaki mücadele doğuda Sunnîliğin, siyasî erki ellerinde bulundurmalarından ötürü Şiîler’e karşı hegemonyası şeklinde cereyan ederken batıda IV/X asırda Şiî/İsmâîlî mezhebine mensup Fâtımîler’in kurulmasıyla Endülüs Emevî Devleti ile siyasî ve askerî olarak karşı karşıya gelmesi şeklinde cereyan etmiştir. İsmâîlî doktrin gereği dünya hâkimiyeti görüşünü benimseyen Fâtımîler bu çerçevede Endülüs Emevîleri’ni ortadan kaldırılması gereken bir unsur olarak görmüşler ve kuruldukları andan itibaren devlet merkezlerini Mısır’a taşıdıkları 362 (973) yılına kadar bu hedef için gayret etmişlerdir. Fâtımîler’in dördüncü Halifesi Mu‘izz-Lidînillâh Endülüs Emevîleri’ne karşı verilen bu mücadelede başı çeken kişi olmakla dikkatleri üstüne çekmektedir. Onun döneminde Endülüs ve daha çok Mağrib merkezli iki taraf arasında birçok askerî mücadele söz konusu olmuş bu mücadelelerde Fâtımîler, hem Endülüs’ü tehdit eder hale gelmişler hem de Mağrib’de Endülüs Emevîleri’ne karşı pozisyonlarını sağlamlaştırma imkânı yakalamışlardır. Ülkemizde üzerinde pek durulmayan Fâtımî-Endülüs Emevîleri ilişkilerinin en hareketli devresini inceleyeceğimiz bu çalışmanın öncelikli hedefi ikili siyasî ve askerî ilişkilerin serencamını ele alarak dönemin fotoğrafını çekmeye çalışmak olacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Fâtımîler, Mu'izz-Lidînillâh, Mağrib, Endülüs, III. Abdurrahmân

The Fatimids-Andalusian Umayyad Struggle during the Caliph Mu‘izz-Lidînillâh (341-365 / 953-975)

In the history of Islam, Shiites and Sunnites are two groups that have been in constant struggle with each other due to a number of political and religious motives. The rivalry based on the conflict between Hashimi-Umayya before Islam. It evolved into a completely hostile-centered dimension due to some tragedy events during the post-Prophet Umayyad and Abbasid periods. While the struggle between the two sides took place in the east as the hegemony of the Sunni against the Shiites due to their possession of the political power, it took place in the west as a political and military confrontation with the Umayyad State of Andalusia in the IV / X century with the establishment of the Fatimids belonging to the Shi'ite / Ismaili sect. The Fatimids, who adopted the view of world domination in accordance with the Ismaili doctrine, saw the Andalusian Umayyads as an element that should be eliminated within this framework, and they strived for this goal until 362 (973), when they moved their state centers to Egypt from the moment they were founded. The fourth Caliph of the Fatimids, Mu‘izz-Lidînillâh, attracts attention by being the leader in this struggle against the Andalusian Umayyads. During his period, there were many military struggles between Andalusia and the two sides, mostly Maghrib-centered, during these struggles, the Fatimids both became threatening Andalusia and had the opportunity to consolidate their positions against the Andalusian Umayyads in Maghrib. The primary goal of this study, in which we will examine the most active period of the Fatimid-Andalusian Umayyad relations, which is not emphasized in our country, will be to try to take a photo of the period by addressing the rigors of bilateral political and military relations.

Keywords:

Fâtımîler, Halife Mu'izz-LidînilLâh, Mağrib, Endülüs, III. Abdurrahmân,

PDF

___

el-Abbâdî, Ahmed Muhtâr. Dirâsât fî Târîhi’l-Mağrib ve’l-Endelüs. İskenderiye: Müessesetü Şebâbi’l-Câmia, ts.
el-Abbâdi, Ahmed Muhtâr. Fi’t-Târîhi’l-Abbâsî ve’l-Endelüsî. Beyrut: Dâru’n-Nehdati’l-Arabiyye, 1972.
el-Abbâdi, Ahmed Muhtâr. “Siyâsetü’l-Fâtımiyyîn nahve’l-Mağrib ve’l-Endelüs”. Mecelletü’l- Mahedi’l- Mısri li’d- Dirasati’l- İslâmiyye 5/1-2 (1957), 193-226.
el-Abbâdi, Ahmed Muhtâr - Sâlim, Abdülazîz. Târîhu’l-bahriyyeti’l-İslâmiyye fi’l-Mağrib ve’l-Endelüs. Beyrut: Dâru’n-Nehdati’l-Arabiyye, 1969.
el-Adevî, İbrâhîm Ahmed. el-Esâtîlü’l-Arabiyye fi’l-bahri’l-ebyadi’l-mütevassıt. Kahire: Mektebetü’n-Nehdati’l-Mısrıyye, 1963.
el-Antâkî, Yahyâ b. Saîd. Târîhu’l-Antâkî. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmûrî. Trablus: y.y., 1990.
Basset, Renê. “Hacerünnesr”. Milli Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi. 5/1/25. İstanbul: Maarif Basımevi, 1950.
el-Bekrî, Ebû Ubeyd. el-Muğrib fî zikri bilâdi İfrîkıye ve’l-Mağrib. nşr. Mac-Guckin De Slane. Algiers: y.y., 1857.
Brett, Michael. The Fatimid Empire. Edinburgh: Edinburgh University Press Ltd., 2017.
Brett, Michael. The Rise of the Fatimids. Leiden: Brill, 2001.
el-Cevzerî, Ebû Mansûr Alî el-Kâtib. Sîretu’l-Üstâz Cevzer. thk. Muhammed Kâmil Hüseyin-Muhammed Abdülhâdî Şaîre. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1954.
Çelik, Aydın. Fâtımîler Devleti Tarihi (909-1171). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2018.
Çetin, Atilla. “Hasan el-İdrîsî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/325. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
Çubukçu, Asri. “Muiz-Lidînillâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/96-98. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
Daftary, Farhad. Muhalif İslâm’ın 1400 Yılı İsmaililer Tarih ve Kuram. çev. Ercüment Özkaya. Ankara: Rastlantı Yayınları, 2001.
Dâî İdrîs, İmâdüddîn. Târîhu’l-Hulefâi’l-Fâtımiyyîn bi’l-Mağrib el-Kısmu’l-Hâs min Kitâbi Uyûni’l-ahbâr. thk. Muhammed el-Yalâvî. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1985.
ed-Deşrâvî, Ferhât. el-Hilâfetü’l-Fâtımiyye bi’l-Mağrib. çev. Hammâdî es-Sâhilî. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1994.
Dozy, Reinhart Pieter Anne. Spanish Islam. çev. F. Griffin Stokes. London: Chatto&Windus, 1913.
Ebu’l-Fadl, Muhammed Ahmed. Târîhu Medîneti’l-Meriyyeti’l-Endelüsiyye fi’l-asri’l-İslâmî. İskenderiye: Dâru’l-Marifeti’l-Câmiiyye, 1996.
Ebu’l-Fidâ’, İsmâîl b. Alî. el-Muhtasar fî ahbâri’l-beşer. nşr. Muhammed Zeynuhum Muhammed Azeb-Yahyâ Seyyid Hüseyin. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Mearif, ts.
Erbaş, Furkan. Endülüs Emevî Halifesi Hakem b. Abdurrahman Dönemi (350-366/961-976). Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
el-Feylâlî, Abdülazîz. el-Alâkâtu’s-Siyâsiyye beyne’d-Devleti’l-Emeviyye fî’l-Endelüs ve Düveli’l-Mağrib. Kahire: Dâru’l-Fecr, 1999.
Fığlalı, Ethem Ruhi. “Ebû Yezîd en-Nükkârî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/259-260. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
Gibb, H. A. R. “Muizz Li-Dînillah”. Milli Eğitim Bakanlığı İslâm Ansiklopedisi. 8/558-560. İstanbul: Maarif Basımevi, 1960.
el-Hâc, Sâlih Ammâr. el-Mağribu’l-‘Arabî min hilâli Hilâfeti’l-Mu‘izz-Lidînillâh el-Fâtımî (341-362/952-971). Kahire: el-Mektebü’l-Mısrî, 2004.
Halm, Heinz. The Empire of the Mahdi: The Rise of the Fatimids. çev. Michael Bonner. Leiden: Brill, 1996.
el-Hamdani, Abbas. “Some Considerations of the Fatimid Caliphate as a Mediterranean Power”. Atti Del Terzo Congresso Di Studi Arabi E İslamici 38 (1967).
el-Hamevî, Yâkût b. Abdullâh el-. Mu‘cemü’l-büldân. nşr. Dâru Sâdır. 5 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1993.
Hasan, Alî İbrâhîm. Târîhu Cevher es-Sıkıllî Kâidu’l-Mu‘izz-Lidînillâh el-Fâtımî. Kahire: Mektebetü’n-Nehdati’l-Mısrıyye, 1963.
Hasan, İbrâhîm Hasan. Târûhu’d-Devleti’l-Fâtımiyye fi’l-Mağrib ve Mısr ve Sûriye ve Bilâdi’l-Mağrib. Kahire: Mektebetü’n-Nehdati’l-Mısrıyye, 1981.
Hasan, İbrâhîm Hasan - Şeref, Tâhâ Ahmed. el-Mu‘izz-Lidînillah İmâmu Şî‘ati’l-İsmâ‘iliyye ve Müessisu’d-Devleti’l-Fâtımiyye fî Mısr. Kahire: Mektebetü’n-Nehdati’l-Mısrıyye, 1947.
el-Himyerî, Muhammed İbn Abdülmunim. er-Ravdu’l-Mi‘târ fî haberi’l-aktâr. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Mektebetü Lübnân, 1975.
Hitti, Philip K. Siyasî ve Kültürel İslâm Tarihi. çev. Salih Tuğ. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1989.
Hizmetli, Sabri. “İfren (Benî İfren)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/513-514. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
İbn Ebî Dînâr, Muhammed b. Ebi’l-Kâsım. Kitâbu’l-Mu’nis fî Ahbâri İfrîkıyyeti ve Tûnis. nşr. Dâru’l-Mesîre. Beyrut: Dâru’l-Mesîre, 1993.
İbn Ebî Zer‘, Alî b. Abdillâh. el-Enîsu’l-Mutrib bi-ravdi’l-Kırtâs fî Ahbâri Mülûki’l-Mağrib ve Târîhi Medîneti Fâs. nşr. Dâru’l-Mansûr. Rabat: Dâru’l-Mansûr, 1972.
İbn Haldûn, Abdurrahmân b. Muhammed. Kitâbu’l-‘İber ve divânü’l-mübtede’ ve’l-haber fî eyyâmi’l- ‘Arab ve’l-‘Acem ve’l-Berber ve men âsâruhum min zevi’s-sultâni’l-ekber. nşr. Halîl Şehâde. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2001.
İbn Hallikân, Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtu’l-A‘yân ve Enbâ’u Ebnâ’i’z-Zamân. thk. İhsân Abbâs. 8 Cilt Beyrut: Dâru Sâdır, 1977.
İbn Havḳal, Ebu’l-Kâsım. Kitâbu sûrati’l-ard. thk. Dâru Mektebeti’l-Hayat. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hayat, 1996.
İbn Hayyân, Halef. el-Muktebes fî ahbâri beledi’l-Endelüs. nşr. Abdurrahmân Alî el-Haccî. Beyrut: Dâru’s-Sekâfe, 1965.
İbn ‘İzârî, Ahmed b. Muhammed. el-Beyânu’l-Muğrib fi ahbâri mulûki’l- Endelüs ve’l-Mağrib. nşr. Beşşâr Avvâd. 4 Cilt. Tunus: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2013.
İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ’ İsmâîl. el-Bidâye ve’n-Nihâye. thk. Abdullâh b. Abdülmuhsin et-Türkî. 15 Cilt. Riyad: Dâru Hicr, 1998.
İbn Zâfir, Alî. Ahbâru’d-düveli’l-munḳatı‘a. nşr. Andrê Ferrê. Kahire: Institut Français d’archéologie orientale, 1972.
İbnü’d-Devâdârî, Ebû Bekr b. Abdillâh. Kenzü’d-dürer ve Cami‘u’l-Ğurer. thk. Gunhild Graf - Erika Glassen. Beyrut: y.y., 1994.
İbnü’l-Esîr, Alî b. Muhammed. el-Kâmil fi’t-Târîh. thk. Ebû’l-Fidâ’ Abdullâh el-Kâdî. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
İbnü’l-Hatîb, Muhammed b. Abdillâh. A‘mâlu’l-a‘lâm fî men bûyi‘a kable’l-ihtilâm min mülûki’l-İslâm. nşr. Lêvi-Provençal. Beyrut: Dâru’l-Mekşûf, 1956.
İbnü’l-Hatîb, Muhammed b. Abdillâh. Târîhu’l-Mağribi’l-‘Arabî fî asri’l-vasît. thk. Ahmed Muhtâr el-Abbâdî-Muhammed İbrâhîm el-Kettânî. Dâru’l-Beydâ: Dâru’l-Kitâb, 1964.
İdrîs, Hâdî-Roger. ed-Devletü’s-Sanhâciyye. çev. Hammâdî es-Sâhilî. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1992.
‘İnân, Muhammed Abdullâh. Devletü’l-İslâm fi’l-Endelüs. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1997.
İsmâîl, Mahmûd. el-Edârise fi’l-Mağribi’l-Aksâ. Kuveyt: Mektebetü’l-Fellâh, 1989.
Jiwa, Shainool. Towards A Shi’i Mediterranean Empire: Fatimid Egypt and The Founding Cairo (İtti‘âzu’l-Hunefâ’’nın Muʿizz ile ilgili kısmının İngilizceye Tercümesi). London: I.B.Tauris & Co Ltd, 2009.
Kâdî Nu‘mân, b. Muhammed. el-Mecâlis ve’l-Müsâyerât. thk. Habîb el-Fakî ve dğr. Beyrut: Dâru’l-Muntazar, 1996.
Kâdî Nu‘mân, b. Muhammed. Kitâbu İftitâhi’d-Da‘ve. nşr. Ferhât ed-Deşrâvî. Tunus: eş-Şeriketü’t-Tunisiyye li’t-tevzî‘, 1986.
el-Kalkaşendî, Şihâbüddîn Ahmed. Meʿâsirü’l-İnâfe fî meʿâlimi’l-hilâfe. thk. Abdüssettâr Ahmed Ferrâc. 3 cilt. Beyrut: 1980.
Kennedy, Hugh. Endülüs Müslüman İspanya ve Portekiz’in Siyasî Tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2019.
Küçüksipahioğlu, Birsel. III. Abdurrahman Dönemi Endülüs Tarihi (300-350/912-961). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1996.
Küçüksipahioğlu, Birsel. “Ömer b. Hafsûn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/64-65. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
el-Makrîzî, Ahmed b. Alî. el-Mevâ‘iz ve’l-İ‘tibâr bi-zikri’l-hitati ve’l-Âsâr. thk. Muhammed Zeynuhum-Medîha eş-Şerkâvî. 3 Cilt. Kahire: Mektebetü Medbûlâ, 1997.
el-Mahrîzî, Ahmed b. Alî. İtti‘âzu’l-Hunefâ’ bi-ahbâri’l-e’immeti’l-Fâtımiyyîne’l-hulefâ’. thk. Cemâlüddîn eş-Şeyyâl. 3 Cilt. Kahire: Meclisu’l-a’lâ li’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 1996.
el-Makrîzî, Ahmed b. Alî. Kitâbu’l-Mukaffâ’ el-Kebîr. thk. Muhammed el-Yalâvî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1991.
el-Mekkî, Mahmûd Alî. et-Teşeyyu‘ fi’l-Endelüs münzü’l-feth hattâ nihâyeti’d-devleti’l-Emeviyye. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2004.
en-Nüveyrî, Ahmed b. Abdülvehhâb. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. thk. Necîb Mustafâ Fevvâz-Hikmet Keşle Fevvâz. 33 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
O’leary, De Lacy. A Short History of the Fatimid Khalifate. Londra: Kegan Paul, 1923.
Özaydın, Abdülkerim. “Bulukkîn b. Zîrî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/414. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
Özdemir, Mehmet. Endülüs Müslümanları (Siyasî Tarih). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.
Özdemir, Mehmet. “Gâlib b. Abdurrahman”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/328. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
Öztürk, Murat. Fâtımîler’in Deniz Gücü ve Akdeniz Hâkimiyeti. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
Provençal, Êvariste Lêvi. Târîhu İsbâniyyeti’l-İslâmiyye mine’l-fethi ilâ sükûti’l-hilâfeti’l-Kurtubiyye (711-1031). çev. Ali Abdürraûf el-Bembî ve dğr. Kahire: el-Meclisu’l-a’lâ li’s-sekâfe, 2002.
Pryor, John H. - Jeffreys, Elizabeth M. The Age of the Apomon: The Byzantine Navy Ca 500-1204. Leiden-Boston: Brill, 2006.
Quatremêre, Marc. “Du Khalife Fatimite Moêzz-li-din-Allah”. Journal Asıatıque 3/2 (1836), 401-439.
Sâlim, Abdülazîz. Târîhu Medîneti’l-Meriyyeti’l-İslâmiyye Kâ’idetu’l-Ustûli’l-Endelüs. İskenderiye: Müessesetü Şebâbi’l-Câmia, 1984.
es-Selâvî, Ahmed b. Hâlid. Kitâbu’l-İstiksâ li-ahbâri düveli’l-Mağribi’l-Aksâ. nşr. Ahmed en-Nâsırî. 8 Cilt. Dâru’l-Beydâ: Dâru’l-Kütüb, 1954.
Sürûr, Muhammed Cemâlüddîn. Târîhu’d-Devleti’l-Fâtımiyye. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1995.
Şeyban, Lütfi. “Zenâte”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/246-247. Ankara: TDV Yayınları, 2013.
Takkûş, Muhammed Süheyl. Târîhu’l-Fâtımiyyîn fî şimâli İfrîkıye ve Mısr ve Bilâdi’ş-Şâm. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 2001.
Wüstenfeld, Ferdinand. Geschichte der Fatimiden-Chalifen. Göttingen: Dieterich’sche Verlags-Buchhandlung., 1881.
Yiğit, İsmail. “Mağrâve”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/169-171. Ankara: TDV Yayınları, 2019.