Teos’un Hellenistik Surlarına İlişkin Yeni Araştırmalar, Buluntular ve Bulgular

Makalede, 2010 yılında Musa Kadıoğlu (Ankara Üniversitesi) başkanlığında Teos’ta başlatılan kazı çalışmaları kapsamında kent surları üzerinde yapılan çalışmalardan elde edilen yeni arkeolojik ve epigrafik veriler tanıtılmakta ve bu veriler ışığında söz konusu surlar etraflıca değerlendirilmektedir. 65 hektarlık bir alanı yaklaşık 4 km kadar devam ederek çevreleyen Hellenistik dönem surlarının doğu sur duvarları yaklaşık 800 m uzunlundadır ve deniz boyunca devam etmektedir. Güney sur duvarları ise yak. 230 m uzunluğundadır ve 185 m’si takip edilebilmektedir. Bu kısım söz konusu surların en dar bölümünü oluşturmaktadır. 1100 m uzunluğa sahip batı sur duvarlarında yapılan kazı çalışmalarında kentin en sağlam durumdaki (Dionysos Tapınağı’nın batısı; res. 10) sur bedeni bulunurken, günümüzde eski Sığacık Yolu’nun üzerinden geçtiği kuzey sur duvarları ise Hellenistik dönem surlarının çok azının takip edilebildiği bölümünü oluşturmaktadır (bkz. Harita 1). Kente girişi ve çıkışı sağlayan kapıların tespitine yönelik gerçekleştirilen sondaj çalışmaları sonucunda ikisi batı, bir diğeri güney sur duvarlarında olmak üzere kentte şimdilik üç adet kapı saptanmıştır. Adlandırmaları yer aldıkları arkeolojik alana ve etraftaki buluntulara göre yapılan bu kapılardan batı sur duvarları üzerinde tespit edilen «Dionysos Kapısı» (res. 11) ve «Herodotos Kapısı» (res. 13) antik kentin kırsala açılan ara kapıları olup, Dionysos Kapısı’nın Dionysos tapınağıyla, Herodotos Kapısı’nın ise Gerrhaiidai limanıyla bir bağlantısı olmalıdır. Güney sur duvarlarında tespit edilen, iki kule ile desteklenmiş «Nekropolis Kapısı» ise Hellenistik Dönem’de birçok kentte benzerlerine rastladığımız, kentin ana kapılarından biridir. Bu alanda yapılan kazı çalışmaları neticesinde ortaya çıkan bu yapı kompleksiyle, kentten daha önceden ele geçen bir sur inşa yazıtında (no. 4) verilen bilgilerin örtüştüğü tespit edilmiş ve buna göre söz konusu yazıtın kapının hemen doğusundaki Kule 1’de durması gerektiği anlaşılmıştır (res. 7–9). Yine güney surlarında yapılan kazı çalışmalarında savunma hattını daha da güçlü kılmak için yapılmış, birbirinden 130 m uzaklıkta yer alan ve kareye yakın bir plana sahip iki kule, Güney Sur Kule 1 ve 2 (res. 4–6) tespit edilirken, batı surlarında arazinin jeofizik taramalarına imkân sağlayan bölümünde yürütülen çalışmalarda ise birbirlerine 35 m uzaklıkta beş adet kule tespit edilmiş ve bu kulelerden birinin duvar hattı yapılan sondaj kazısı sonucunda ortaya çıkarılmıştır (res. 12). Kentin sur duvarları genel olarak isodomik teknikte, atkılı örgü duvar sistemi ile inşa edilmiş olup, iki duvar arası farklı boyutlarda moloz taş ve toprak ile sağlamlaştırılmış ve kent savunmasını güçlendirmek için, sur duvarları birbirini dik kesen dirsekler yaparak kuleler ile desteklenmiştir. Hellenistik dönem içerisinde kent surları üzerinde yapılan onarım ve yenileme çalışmalarını aktaran, üçü yeni (nos. 1–3), altısı daha önceden yayımlanmış (nos. 4–9) dokuz adet yazıt mevcuttur. Bizzat inşa faaliyetinin yürütüldüğü alanlarda teşhir edildiği anlaşılan bu yazıtlar, üç bölümden oluşan bir şablon çerçevesinde kaydedilmiştir (bkz. Tablo 1). Yazıtların giriş kısmında, yapılan inşa faaliyetinin denetiminden sorumlu ve tam adı, olasılıkla, ἐπιστατοῦντες τοῦ τείχους olan ve çoğunlukla üç kişilik bir gruptan oluşan (sadece no. 5’te 2 kişi), bir sur inşa komisyonu yer almaktadır. Söz konusu bu komisyon büyük bir ihtimalle, ihtiyaç olduğu zamanlarda inşa faaliyetinin gerçekleştiği alana ve yapılan işe göre, vatandaşlar arasından atanarak oluşturulan küçük ve basit bir komisyondur. Yazıtların ikinci kısımlarında ise κατασκευή, οἰκοδομή ve ἐποικοδομή kapsamında gerçekleştirilen inşa faaliyetlerine yer verilmiştir. Bu terimlerden ἐποικοδομή açık bir biçimde surlar üzerindeki tamirat ve yeniden inşa çalışmasına işaret ederken, κατασκευή ve οἰκοδομή ifadelerinin yeni bir inşayı mı yoksa tamiratı mı gösterdiği net değildir. Bu bölümdeki bilgilere göre Hellenistik dönemde surlar üzerinde gerçekleştirilen inşa faaliyetleri şunlardır: κατασκευή kapsamında (no. 5) bir kemer (ψαλίς); (no. 8) bir pylon, bir pyle, …ereion – olasılıkla bir askeri tesis – ve 160 dirsek (yak. 75 m) uzunluğunda surun taş blokları (λίθινον τεῖχος); οἰκοδομὴ kapsamında (nos. 5–7) toplam 130 dirsek (sırayla 40+50+40) (yak. 65 m) uzunluğunda surun taş blokları (λίθινον τεῖχος); ἐποικοδομή kapsamında (no. 1) surun eksik olan taş blokları (τὸ τεῖχος τῶν ὑπολιπὼν λιθίνων) ve kerpiç kısmı (πλίνθος); (no. 4) iki kule ve bunların bitişiğindeki sur duvarlarına ait 16 blok taş sırası (δόμοι) ve 4 savunma tesisi (προμαχῶνες); (no. 9) 11 [blok taş sırası] [δόμοι].Yazıtların son bölümlerini ise gerçekleştirilen inşa faaliyetleri için yapılan masraflar oluşturmaktadır. No. 1 ve 4’de ödeme İskender drahmisi ve epikhorion olmak üzere iki farklı para birimiyle yapılmışken, nos. 5–7’de ödeme yalnızca epikhorion ile yapılmıştır. Söz konusu bu inşa faaliyetleri için kent tarafından toplam 17.169 drahmi 1,5 obol ve 358 İskender drahmisi 3 obol masraf yapılmıştır.Kentteki söz konusu bu sur inşa çalışmalarının ne zaman gerçekleştirildiği ne yazık ki yazıtlardan tam olarak açığa çıkmamaktadır. İçerik açısından bakıldığında nos. 1 ve 4’de verilen İskender drahmisi’nden İ.Ö. 323–297/96 ve İ.Ö. 204–190 tarihlerine ulaşılsa da, yazıtlarda kullanılan harf karakterleri İ.Ö. 3. Yy’in sonu – İ.Ö. 2. Yy’i işaret ediyor. Dolayısıyla, İskender drahmisi’nin erken serisi tarihlendirme açısından saf dışı bırakılmaktadır. Dolaylı da olsalar, sur inşa çalışmalarıyla ilişkilendirilebilecek başka veriler de mevcuttur. Bunlardan ilki kentin maruz kaldığı sözüm ona korsan baskınını konu edinen yazıt olup, sur çalışmalarının başlangıcı (terminus post quem) için en ideal zaman olarak düşünülebilecekken, yakın zamanda yazıtta yapılan yeni okumalar sonucu, yazıtın İ.Ö 287–283 tarihlendirilmesiyle bu olasılık ortadan kalkmaktadır. İ.Ö. 3. Yy’in son çeyreğine tarihlendirilen Ktematonia kararnamesinden kentte bir savunma kaleminin (λόγος τῆς ὀχυρώσεως) varlığı bilinmektedir. Her ne kadar sur inşa çalışmaları için yapılan ödemelerin bu kalemden çıktığına dair direkt bir veri olmasa da, bu isimle anılan bir bütçenin bir noktada sur inşa çalışmaları için de kullanıldığı varsayımı pekte yanlış olmaz. Son olarak, İ.Ö. 190 yılına dair T. Livius’un bir aktarımdan hareketle, kent çevresinin Romalılarca yağmalanması sur inşa çalışmalarının bitişi için kimi araştırmacılarca terminus ante quem olarak değerlendirilse de bu olay söz konusu değerlendirme için yeterli bir veri sunmamaktadır. Sonuç olarak sur inşa çalışmalarının İ.Ö. 3. yüzyılın son çeyreğinden başlayarak İ.Ö. 2. yüzyılda devam ettiği söylenebilir. Çeviriye imkân vermeyen nos. 2 ve 3’ün dışında, yazıtların Türkçe çevirileri şu şekildedir:No. 1: «Aristagoras oğlu Metras, Phanodikos oğlu Apatourios ve Onesimos oğlu Demetrios’un denetimi altında surun eksik olan blok taşlarının inşası ve kerpiçlerin yapımı için yapılan harcama 5560 drahmi 4 Obol ve 320 İskender drahmisidir».No. 4: «Hegetor soyundan Hegetor oğlu Theogeiton, Eukrates oğlu Eukrates ve Apollodoros oğlu Apollo-doros’un denetimi altında bu kulenin ve onun bitişiğindeki surun altı adet taş blok sırası ve bir sonraki kulenin altı adet taş blok sırası ve onun bitişiğindeki surun dört adet taş blok sırası ile dört adet savunma tesisi yapıldı ve (bunlar için) 3422 drahmi, 5 Obol ve 38 İskender drahmisi, 3 Obol harcama yapıldı».No. 5: «Demetrios oğlu Athenaios ve Posedippos oğlu Metrodoros’un denetimi altında taş surun 40 dirsek uzunluğunda olan inşası ve kemerin yapımına ilişkin belirlenen meblağ 740 drahmi 5 obol iken yapılan masraf 890 drahmi 3 obol; (filanca iş için) 45 drahmi yarım obol; inşa için (gerekli) ek işlerin belirlenen .. drahmi 3 obol iken yapılan harcama 40 drahmi tutarındadır».No. 6: «Zenodotos oğlu Kalo..., Megathymos oğlu ... ve Kleites oğlu Kleites’in denetimi altında taş surun pylon’dan (başlayarak) 50 dirsek uzunluğunda olan inşası için yapılan harcama 2200 drahmidir».No. 7: «Rhodippos oğlu Rhodippos, Agatarkhos oğlu Philokleis, Metrodoros oğlu Hegetor’un denetimi altında, 40 dirsek uzunluğunda surun taş sıraları inşa edildi ve bunun için 5010 drahmi harcama yapıldı».No. 8: «Megathymos oğlu Herostratos, Megathymos oğlu Kleites, Kleites oğlu Lysanios’un denetimi altında, pylon ve pyle’nin ve --ereion’un ve taş surun –taıon pylon’undan başlayarak 160 (dirsek) uzunluğundaki inşası için (… drahmi) harcama yapıldı». No. 9: «Pyrrh[os?] oğlu (falanca kişi), (falanca kişinin oğlu falanca kişi) ve [Ze?]nodotos oğlu (falanca kişinin) denetimi altında [surun] on bir adet [taş blok sırası inşa edildi]».

Anahtar Kelimeler:

Ionia, Teos, surlar, tahkimat, kule, kapı, Hellenistik dönem, sur inşa yazıtları

New Investigations, Finds and Discoveries Concerning the Hellenistic City Walls of Teos

In this contribution, on the basis of new archeological and epigraphic discoveries obtained as a result of various survey works, geophysical investigations, exploratory works and excavations conducted between the years 2010 and 2015, the Hellenistic city walls of Teos are examined in detail. In the first part the newly discovered buildings are presented, i.e. two towers (Southern Wall Tower 1–2) and a gate with two towers (Necropolis Gate) that, due to its dimensions, is thought to have been one of the main entrances of the city, these being unearthed through the excavations conducted on the Southern city wall. In the Western city wall two gates (Dionysus Gate and Herodotus Gate) were found in the course of excavations, while five towers constructed 35 m apart were discovered through geophysical research and one of these five towers was verified through an exploratory excavation.

Keywords:

Ionia, Teos, city walls, fortification, tower, gate, Hellenistic period, inscriptions,

___

Adam 1982 J. P. Adam, L’architecture militaire grecque, Paris 1982.
Adak – Kadıoğlu 2017 M. Adak – M. Kadıoğlu, Die Steinbrüche von Teos und «Marmor Lucul-leum», Philia 3, 2017, 1–43.
Akarca 1998 A. Akarca, Yunan Arkeolojisinin Ana Çizgileri I: Şehir ve Savunması, Ankara 31998 (TTK VI. Dizi – Sayı 15).
Aneziri 2003 S. Aneziri, Die Vereine der Dionysischen Techniten im Kontext der helle-nistischen Gesellschaft, Munich 2003 (Historia Einzelschriften 163).
Bean 1966 G. E. Bean, Aegean Turkey. An Archaelogical Guide, London 1966.
Bellinger 1963 A. R. Bellinger, Essays on the Coinage of Alexander the Great, New York 1963 (American Numismatic Society, Numismatic Studies XI).
Beqignon – Laumonier 1925 Y. Bequignon – A. Laumonier, Fouilles de Teos (1924), BCH 49, 1925, 281–321, pl. VII–XII.
Bingöl 2004 O. Bingöl, Arkeolojik Mimaride Taş, Istanbul 2004.
Boysal 1965 Y. Boysal, 1962 Senesi Teos Kazıları Hakkında Kısa Rapor, TürkAD 12,2, 1965, 5–7.
Boysal – Öğün 1964 Y. Boysal – B. Öğün, Teos Kazısı 1962 Kısa Raporu, TürkAD 12,1, 1964, 12–13.
Bruns-Özgan 2013 C. B. Özgan, Knidos: Ergebnisse der Ausgrabungen von 1996–2006, Istan-bul 2013 (Knidos-Studien 4).
Capuzzo 2012 D. Capuzzo, La defunzionalizzazione e il riuso delle fortificazioni ellenistiche nella prima età imperiale: il caso della provincia d’Asia, LANX 12, 2012, 1–56.
Davesne 1987 A. Davesne, Numismatique et archéologie: Le temple de Dionysos à Téos, Revue Numismatique 27, 1987, 15–20.
Demangel – Laumonier 1922 R. Demangel – A. Laumonier, Inscriptions d’Ionie, BCH 46, 1922, 307–355.
Dow 1952 S. Dow, Greek Numerals, AJA 56/1, 1952, 21–23.
Dörpfeld 1890 W. Dörpfeld, Der alte Athenatempel auf der Akropolis V, AM 15, 1890, 167–168.
Ersoy – Koparal 2008 Y. Ersoy – E. Koparal, Klazomenai Khorası ve Teos Sur İçi Yerleşim Yüzey Araştırması, AST 25,3, 2007 (2008), 47–70.
Fontrier 1876/78 A. Fontrier, Μουσείον και Βιβλιοθήκη της Ευαγγελικής Σχολής Σμύρνης, vol. 2/3, Izmir 1886/78.
Gottlieb 1967 G. Gottlieb, Timuchen. Ein Beitrag zum griechischen Staatsrecht, Heidel-berg 1967.
Guidoboni 1994 E. Guidoboni, Catalogue of the Ancient Earthquakes in the Mediterranean Area up to the 10th Century, Rome 1994.
Hamilton 1842 W. L. Hamilton, Researches in Asia Minor, Pontus and Armania, vol. 2, London 1842.
Hellmann 2010 M. C. Hellmann, L’architecture grecque, vol. 3: Habitat, urbanisme et for-tifications, Paris 2010.
Hoepfner 2011 W. Hoepfner, Ionien: Brücke zum Orient, Stuttgart 2011.
IAssos R. Merkelbach, Die Inschriften von Assos, Bonn 1976 (IGSK 4).
IEryth. H. Engelmann – R. Merkelbach), Die Inschriften von Erythrai und Klazo-menai, 2 vols., Bonn 1972–1973 (IGSK 1–2).
ILampsakos P. Frisch, Die Inschriften von Lampsakos, Bonn 1978 (IGSK 6).
Jeffery 1990 L. H. Jeffery, The Local Scripts of Archaic Greece (with Supplement by A. W. Johnston), Oxford 21990.
Judeich 1891 W. Judeich, Inschriften aus Ionien, Ath. Mitt. 16, 1891, 285–299.
Kadıoğlu et al. 2011 M. Kadıoğlu – M. Adak – C. Özbil – D. Ö. Yalçın – Y. Polat, 2010 Yılı Teos Kazı Raporu (İlk Sezon), KST 33/3, 2011 (2012), 429–460.
Kadıoğlu et al. 2012 M. Kadıoğlu – M. Adak – C. Özbil – S. H. Öztaner – R. Tamsü Polat – Y. Polat, 2011 Yılı Teos Kazı Raporu (2. Sezon), KST 34/2, 2012 (2013), 211–232.
Kadıoğlu et al. 2014 M. Kadıoğlu – D. Ö. Yalçın – R. T. Polat – M. Adak – C. Özbil – Y. Polat – İ. Tuğcu, 2012–2013 Yılı Teos Kazı Çalışmaları (3.–4. Sezon), KST 36/3, 2014 (2015), 437–471.
Kadıoğlu et al. 2015 M. Kadıoğlu – C. Özbil – M. Kerschner – H. Ergin – S. Gülgönül – G. Yenice – Y. Polat – R. Tamsü Polat – E. Köşgerlioğlu – M. Adak, 2014 Yılı Teos Kazı Çalışmaları (5. Sezon), KST 37/3, 2015 (2016), 451–478.
Kadıoğlu et al. 2016 M. Kadıoğlu – C. Özbil – M. Adak – Ç. Gençler Güray – Y. Polat – H. Ergin – R. Tamsü Polat – G. Yenice – C. Pala, 2015 Yılı Teos Kazı Çalışmaları (6. Sezon), KST 38/2, 2016 (2017), 485–508.
Kadıoğlu et al. 2017 M. Kadıoğlu – C. Özbil – M. Adak – Ç. Gençler Güray – Ö. Vapur – G. Yenice, 2016 Yılı Teos Kazı Çalışmaları (7. Sezon), KST 39/3, 2017 (2018), 229–250.
Lanckoronski 2005 K. Lanckoronski, Pamphylia ve Pisidia Kentleri, I. Cilt: Pamphylia, (trans. by S. B. Gün), Istanbul 2005.
La Marca 2013 A. La Marca, Kyme Hellenistik Sur Duvarı, in: G. Kökdemir (ed.), Orhan Bingöl’e 67. Yaş Armağanı (Festschrift for Orhan Bingöl on the Occasion of his 67 th Birthday), Ankara 2013, 301–316.
Lawrence 1979 A. W. Lawrence, Greek Aims in Fortification, London 1979.
LBW Ph. Le Bas – W. H. Waddington, Inscriptions grecques et latines recueillies en Asie Mineure, I–II, Paris 1870 (reprint Hildesheim – New York 1972).
Le Guen 2001 B. Le Guen, Les associations de Technites dionysiaques à l’époque hellé-nis¬tique, 2 vols., Nancy 2001 (Études d’Archéologie Classique 11–12).
LGPN V.A Th. Corsten et al.(eds.), A Lexicon of Greek Personal Names, vol. V.A. Coastal Asia Minor: Pontos to Ionia, Oxford 2010.
Lorentzen 2010 J. Lorentzen, Die Stadtmauern des hellenistischen Pergamon. Neue For-schun¬gen an der sog. Philetairischen Stadtmauer, der sog. Eumenischen Stadtmauer sowie der Akropolisbefestigung, in: J. Lorentzen et al. (eds.), Aktuelle For¬schun¬gen zur Konstruktion, Funktion und Semantik antiker Stadt¬befes¬tigungen, Istanbul 2010, 107–139 (Byzas 10).
Maier 1959/61 F. G. Maier, Griechische Mauerbauinschriften, 2 vols. (I: Texte und Kom-mentare; II: Untersuchungen), Heidelberg 1959–1961.
Mansel 1978 A. M. Mansel, Side: 1947–1966 Yılları Kazıları ve Araştırmaların Sonuç-ları, Ankara 1978.
Mansel 1991 A. M. Mansel, Pamphylia Şehir Surları ve Kapıları, in: Atatürk Kon¬ferans-ları 1963, Ankara 21991, 215–234 (with Figs. 1–44).
Marsden 1999 E. W.¬ Marsden, Greek and Roman Artillery: Historical Development, Lon-don 1999.
McNicoll 1997 A. W. McNicoll, Hellenistic Fortifications from the Aegean to the Euphra-tes (with revisions and an additional chapter by N. P. Milner), Oxford 1997.
Meier 2012 L. Meier, Die Finanzierung öffentlicher Bauten in der hellenistischen Polis, Mainz 2012.
Meier 2017 L. Meier, Der sogenannte Piratenüberfall auf Teos und die Diadochen: Eine Neuedition der Inschrift SEG 44, 949, Chiron 47, 2017, 115–188.
Merkelbach 2000 R. Merkelbach, Der Überfall der Piraten auf Teos, EA 32, 2000, 101–114.
Nossov 2009 K. S. Nossov, Greek Fortifications of Asia Minor 500–130 BC, New York 2009.
Öğün 1965 B. Öğün, Teos Kazıları 1963, TürkAD 13,1, 1965, 115–121.
PEP Teos D. McCabe – M. Plunkett, Teos Inscriptions. Texts and List, Princeton 1985.
Price 1991 M. Price, The Coinage in the Name of Alexander the Great and Philip Arrhidaeus, 2 vols, Zurich – London 1991.
Robert 1970 L. Robert, Review of Griechische Mauerbauinschriften by F. G. Maier, Gnomon 42, 1970, 579–603.
Scranton 1941 R. L. Scranton, Greek Walls, Harvard 1941.
Strang 2007 J. R. Strang, The City of Dionysos: A Social and Historical Study of the Ionian City of Teos, Ann Arbor 2007 (unpublished PhD Thesis).
Şahin 1985 S. Şahin, Eine revidierte Mauerbauinschrift aus Teos, EA 5, 1985, 17–19.
Şahin 1994 S. Şahin, Piratenüberfall auf Teos. Volksbeschluß über die Finanzierung der Erpressungsgelder, EA 23, 1994, 1–40.
Tamsü Polat et al. 2015 R. Tamsü Polat – Y. Polat – C. Hübner, Magnetic Mapping of the Helle-nistic City Walls in Teos and the Results, Contemporary Issues in Cultural Studies, Mannheim 2015, 45–52.
Texier 1862 C. Texier, Asie Mineure: description géographique, historique et archéo-logique des provinces et des villes de la Chersonnése d’Asie, Paris 1862.
Thonemann 2015 P. Thonemann, The Hellenistic World: Using Coins as Sources, Cambridge 2015.
Tod 1911/12 M. N. Tod, The Greek Numeral Notation, ABSA 18, 1911/12, 98–132.
Tod 1926/27 M. N. Tod, Notes on the Greek Acrophonic Numbers, ABSA 28, 1926/27, 141–157.
Tomlison 1961 R. A. Tomlison, Emplekton Masonary and «Greek Structura», JHS 81, 1961, 133–140.
Trümpy 1997 C. Trümpy, Untersuchungen zu den altgriechischen Monatsnamen und Monats¬folgen, Heidelberg 1997.
Tuna 1995 N. Tuna, Teos Araştırmaları 1993, AST 12, 1994 (1995), 167–176.
Uz 2013 D. M. Uz, Teos’taki Dionysos Tapınağı, Ankara 2013.
Uzunoğlu 2015 H. Uzunoğlu, Das Verkehrsnetz von Nord-Ionien (Teos – Lebedos – Klazo-menai) anhand alter und neuer Meilensteine, Philia 1, 2015, 166–177.
Uzunoğlu 2018 H. Uzunoğlu, On the use of κατασκευάζειν in Building Inscriptions, Olba 26, 2018, 387–404.
Winter 1959 F. E. Winter, Ikria and Katastegasma in the Walls of Athens, Phoenix 13, 1959, 161–200.
Winter 1971 F. E. Winter, Greek Fortifications, Toronto 1971.