AVUSTURYALI JEOLOG FRANZ XAVER SCHAFFER VE OSMANLI DEVLETİ’NDEKİ ARAŞTIRMALARI

20. yüzyıl başında siyasi istikrar ve ekonomik sorunlar yaşayan Osmanlı Devleti, aynı dönemde Avrupalı devletlerin müdahaleleriylede uğraşmaktaydı. Bu müdahale yöntemlerinden birisi de Osmanlı Devleti topraklarında farklı alanlarda bilimsel çalışmalar yürütmekolmuştur. İlgili devletlerin siyasi ve ekonomik çıkarları doğrultusunda yürüttükleri bu bilimsel çalışmalar Osmanlı yönetimi tarafındandenetim altında tutulmaya çalışılmıştır. Bu devletlerden birisi de Avusturya-Macaristan İmparatorluğu idi. 1923-24 yıllarında ViyanaDoğa Tarihi Müzesi müdürü olan jeolog Franz Xaver Schaffer (1876-1953) Osmanlı Devleti topraklarındaki bu araştırmalara katılanisimlerden birisi olmuştur. 1900-1917 yılları arasında Halep’ten Yanya’ya kadar Osmanlı Devleti topraklarında geniş bir bölgedejeoloji araştırmaları yapmıştır. Ancak bu bilimsel araştırmalar sanayileşmiş ülkelerin ekonomik ve siyasi nüfuz alanlarını genişletmekiçin de kullanılmıştır. Schaffer’in çalışmaları Viyana Bilimler Akademisi, Bağdat Demiryolu Şirketi gibi kurum ve kuruluşlar tarafındandesteklenmiştir. Bu makalede Schaffer’in Osmanlı Devleti sınırları içerisinde Halep’ten Yanya’ya, İzmir’den Zonguldak’a kadargeniş bir alanda demiryolu ve maden yatakları açısından önemli yerlerde yaptığı bilimsel araştırmalar hakkında bilgi vermek veçalışmalarının dönemin siyasi ve ekonomik çıkar gruplarıyla bağlantısını ortaya koymak amaçlanmıştır.

AUSTRIAN GEOLOGIST FRANZ XAVER SCHAFFER AND HIS RESEARCHES IN THE OTTOMAN EMPIRE

At the beginning of the 20th century the Ottoman Empire having experienced problems on political stability and economics was also dealing with the interventions of the European states. One of these intervention methods was to carry out the scientific studies in different fields in the territory of the Ottoman Empire. The Ottoman administration tried to keep these scientific studies carried out in line with the political and economic interests of the relevant states under control. One of these states was the Austro-Hungarian Empire. Geologist Franz Xaver Schaffer (1876-1953), who was the director of the Vienna Natural History Museum in 1923-24, was one of the figures who participated in these researches in the lands of the Ottoman Empire. Between 1900 and 1917, he conducted geological research in a wide region in the territory of the Ottoman Empire from Aleppo to Ioannina. However, these scientific studies have also been used to expand the economic and political sphere of influence of industrialized countries. These studies of Schaffer were supported by institutions and organizations such as the Vienna Academy of Sciences and the Baghdad Railway Company. In this article, it is intended to give information about Schaffer's scientific researches in important places in terms of railways and mineral deposits in a wide area from Aleppo to Ioannina, from Izmir to Zonguldak within the borders of the Ottoman Empire and to put forth the connection of these scientific studies with the political and economic interest groups of the period.

PDF

___

Arşiv Belgeleri
T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA):
BOA, HR.TH., 246/65, M. 10 Eylül 1900.
BOA, BEO, 1547/115984, H. 15.05.1318 (M. 10 Eylül 1900).
BOA, DH.MKT., 2404/136, H. 25.05.1318 (20 Eylül 1900).
BOA, DH.MKT., 2404/132, H. 25.05.1318 (20 Eylül 1900).
BOA, BEO, 1492/111838, H.25.01.1318 (M. 25 Mayıs 1900).
BOA, BEO, 1510/113213, H. 02.03.1318 (30 Haziran 1900).
BOA, MF.MKT:, 509/15, H. 18.02.1318 (M. 16 Haziran 1900).
BOA, BEO, 1506/112888, H. 22.02.1318 (M. 21 Haziran 1900).
BOA, MF.MKT., 509/15, H. 18.02.1318 (M. 16 Haziran 1900).
BOA, BEO, 1694/127031, H. 09.04.1319 (M. 26 Temmuz 1901).
BOA, DH.MKT., 2515/116, H. 13.04.1319 (M. 30Temmuz 1901).
BOA, İ.HR., 377/47, H. 26.02.1320 (M. 4 Haziran 1902).
BOA, BEO, 2038/152787, H. 08.01.1321 (M. 6 Nisan 1903).
BOA, DH.EUM.4.Şb., 39/19, 10.09.1335 (30 Haziran 1917) (Arşiv kataloğunda yazan tarih ile belge içindeki tarih farklıdır. Belge içindeki tarih H. 22.10.1334’tür (22 Ağustos 1916)). Araştırma Eserler ve Diğerleri:
AKTÜRE, T. (Eylül 1983). “Doğa Tarihi Müzeleri”, Bilim ve Teknik, Cilt 16, Sayı 190, s. 1-3.
AKYILMAZ, S. G. (2013). “Cumhuriyet Öncesi Dönemde Yabancıların Taşınmaz Edinimi İle İlgili Düzenlemelerin Gerekçeleri, Kapsamları ve Uygulamaların İncelenmesi: Hukuk Tarihi Yönünden Değerlendirme”, Türkiye’de Tarihsel Gelişim Süreci içinde Yabancıların Taşınmaz Edinimlerinin Analizi, Ankara, s. 33-73.
ALBAYRAK, M. (1995). “Osmanlı-Alman İlişkilerinin Gelişimi ve Bağdat Demiryolu’nun Yapımı”, OTAM, Sayı 6, s. 1-38.
AYDIN, M.A. (1991). “Arazi Kanunnâmesi Tanzimat döneminde hazırlanan Osmanlı arazi kanunu”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 3, İstanbul, s. 346-347.
BAYARTAN, M. (2008). “XIX. Yüzyılda Osmanlı Madenlerinin Coğrafi Dağılışı”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, Cilt 10, Sayı 1, s. 137-155.
BAYKARA, T. (Haziran 2013). “Seyyahlar (Gezginler), Yeni Yerler Görmeye Meraklı İnsanlar Mı? Devletlerinin Haber Alma Görevlisi Mi? Gözlemler Düşünceler”, Türk Yurdu, Yıl 102, Cilt 33, Sayı 310, s. 32-37.
BERKES, N. (2003). Türkiye’de Çağdaşlaşma, (yayına hazırlayan Ahmet Kuyaş), (4 baskı), YKY, İstanbul.
BEŞİRLİ, M. (2004). “Bağdat Demiryolu’nun Akdeniz Uzantısı: Toprakkale-İskenderun Demiryolu, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 23, s. 215-236.
BEYDİLLİ, K. (1991). “Bağdat Demiryolu, XIX yüzyıl sonlarıyla XX yüzyıl başlarında İstanbul-Bağdat arasında yapılan demiryolu”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 4, İstanbul, s. 442-444.
CERNAJSEK, T., SEIDL, J., WISSENSCHAFT, Z. (2007). “Politik und Praxis:100 Jahre Österreichische Geologische Gesellscaft (vormals Geologische Gesellschaft in Wien)”, Austrian Journal of Earth Sciences, Cilt 100, s. 252- 274.
Commercial Tariffs and Regulations of The Several States of Europe and America Together With the Commercial Treaties between England and foreign Countries, (1843). C. 8, Charles Whiting Beufort House, Strand, Londra.
ÇAĞATAY, N. (1943). “Osmanlı İmparatorluğunda Maden İşletme Hukuku”, DTCF Dergisi, Cilt 2, Sayı 1, s. 117-126.
Dictionary of German Biography, (2005). Walther Killy, Rudolf Vierhaus (ed, in chief), vol 8 (ed Plett and Schmidseder), München: K.G. Saur, s. 591.
ERDEM, E. (Temmuz-Aralık 2016). “Sanayi Devriminin Ardından Osmanlı Sanayileşme Hamleleri: Sanayi Politikalarının Dinamikleri ve Zaafiyetleri”, Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Sayı 48, s.17-44.
FASSMANN, H. (31 Mart 2004). “Geography in Austria”, http://journals.openedition.org/belgeo/10056, National Committee of Geography of Belgium, Société Royale Belge de Géographie, s. 17-34. (erişim tarihi, 29 Temmuz 2020).
FISCHER, M., MOSCHNER, I., SCHÖNMANN, R. (1976). “Das Naturhistorische Museum in Wien und seine Geschichte”, Annalen des Naturhistorischen Museum in Wien, Sayı 80, s. 1-24.
GÜNERGUN, F. (2010). “Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane’nin 1870’li Yılların Başındaki Doğa Tarihi Koleksiyonu”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, Cilt 11, Sayı 1, s. 337-444.
İLERİ, T. (Ocak 2011). “Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Türkiye’de Madenciliğin Genel Durumu ve Atatürk’ün Madencilikle İlgili Düşünceleri”, Kastamonu Eğitim Dergisi, Cilt 19, No 1, s. 287-296.
İSLAMOĞLU, Y., LANDAU, B.M. (2012). “Neolitik Fosil Avcılarının İlk Keşfinden MTA’lı İlk Kadın Paleontoloğa ‘Bir Kültürel-Bilimsel Miras Projesi’: Karaman Miyosen Gastropod Toplulukları ve Doğu Akdeniz Paleobiyocoğrafyası”, MTA Doğal Kaynaklar Bülteni, s. 38-43.
Kanunname-i Arazi, 1858, http://www.mapeg.gov.tr/mevzuat/kanun-dok/1858arazi.pdf (erişim tarihi 31 Temmuz 2020).
KARBİ, B. (Bahar 2017). “Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nun Osmanlı İmparatorluğu’na İktisadî-Askerî Nüfuzu (1914-1918)”, CTAD, Yıl 13, Sayı 25, s. 117-154.
KESKİN, Ö. (Bahar 2011). “Osmanlı Devleti’nde Maden Hukukunun Tekâmülü (1861-1906)”, OTAM, 29, s. 125- 147.
KESKİN, Ö. (2007). “Osmanlı Devleti’nde Yabancı Maden Mühendislerinin İstihdamı ve Osmanlı Madenciliğine Hizmetleri”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, Sayı 11, s. 79-92.
KUKAL, Z. (Ağustos 1999). “Address of a Czech Geologist dedicated to the 150 Years Jubilee of the Geological Survey of Austria (Geologische Bundesanstalt)”, G: Abhandlungen der Geologischen Bundesanstalt, 56/1, s. 55-56.
KÜHN, O. (1953). “Franz X. Schaffer (Nachruft.)”, Verhandlungen der Geologischen Bundesanstalt, Sayı 4, Viyana, s. 209-211.
LAHN, E. (1948). “Türkiye Jeolojik Bibliyografyası”, Türkiye Jeoloji Bülteni, Cilt 1, Sayı 2, s. 93-135.
LOBITZER, H., KADLETZ, K. (2005). ”Mitarbeiter der Geologischen Reichsanstalt/Bundesanstalt als Forschungsreisende ausserhalb Europas”, Berichte der Geologischen Bundesanstalt, 62, (ed. Albert Schedl, Thomas Hofmann), Hans-Peter Schönlaub, Wien, s. 3-52.
Mc CALLIEN, W. (1945 ). “Modern Dünyada Jeolojinin Yeri”, DTCF Dergisi, Cilt 3, Sayı 4, s. 351-360.
MERCAN, S. (2017). “Türkiye Cumhuriyeti’nin İlk Yıllarında Maden Faaliyetleri”, Social Sciences Studies Journal (SSSJournal), Cilt 3, Sayı 7, s. 243-258.
MUMCU, A. (1969). “Eski Eserler Hukuku ve Türkiye”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. XXVI, S. 3-4, ayrı basım, Sevinç Matbaası, Ankara, s. 45-78
PAMUK, Ş. (Kasım 2000). “Osmanlılarda Gümüş Madenleri ve Darphaneler”, Bilim ve Teknik, Sayı 396, s. 92-96.
ÖZDİNGİŞ, V. (Ocak 2004). “Osmanlı Devrinde Madenler ve Madenlerin İşletilmesi”, TMMOB Maden Mühendisleri Odası Madencilik Bülteni, Sayı 67, s. 41-42.
QUATAERT, D. (1985). “19 yy’da Osmanlı Devleti’nde Madencilik”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C. 4, İletişim yayınları, İstanbul, s. 914-916.
RAMSAY, W.M. (1960). Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, Milli Eğitim Bakanlığı, İstanbul.
Tanzimat ve Sonrası Arazi ve Tapu 35 Numaralı Kanun-ı Kalemiye Defteri, 40 Numaralı Kanunnâme-i Arazi Defteri (Transkripsiyon/Tıpkıbasım), (2014). T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı yayınları, İstanbul.
TAMZOK, N. (2008). “Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Döneminden Çok Partili Döneme Madencilik Politikaları, 1861-1948”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt 63, Sayı 4, s. 179-204.
TIZLAK, F. (1996). “XIX. Yüzyıl Ortalarında Osmanlı Maden Yatakları”, Belleten, Cilt 60, Sayı 229, s. 703-718.
TIZLAK, F. (1993). “XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Anadolu Madenleri”, Prof. Dr. Bayram Kodaman’a Armağan, (ed. Mehmet Ali Ünal), Akademi Kitabevi, Samsun, s. 291-305.
TIZLAK, F. (2000). “Ma’adin-i Hümayun Emanetinin Osmanlı İdarî Düzenindeki Yeri (1775-1867)”, XII. Türk Tarih Kongresi (Ayrı Basım), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, s. 925-939.
TOK, A. (Eylül 2010). The Ottoman Mining Sector In The Age of Capitalism: An Analysis of State-Capital Relations (1850-1908), Boğaziçi Üniversitesi, (basılmamış yüksek lisans tezi), danışman Prof. Dr. Şevket Pamuk, İstanbul.
TOPKAYA, M., BİRCAN, A. (Ağustos 1968). “Türkiye Madenciliğinin Tarihçesi”, Bilimsel Madencilik Dergisi, Cilt 7, Sayı 3, 170-174.
TRAUTH, F. (1954). “Franz X. Schaffer Sein Leben und sein Werk”, Mitteilungen der Geologischen Gebellschaft in Wien, Sayı 45, s. 197-221.
TRAUTH, F. (1952/53). “Zum Gedenken an Hofrat Prof. Dr. Franz X. Schaffer”, Ann. Naturhist. Mus. Wien, Bd. 59, s. 5-16.
TURAN, M. (1981). “Madenciliğimizin Tarihsel Gelişimi”, Türkiye Madencilik Bilimsel ve Teknik 7. Kongresi, Maden Mühendisleri Odası yayınları, Ankara, s. 47-63.
TURHAN, M. (2018). Anılarla Madencilik 1, (geliştirilmiş 2. baskı) Türkiye Madenciler Derneği, İstanbul. University of California Bulletin, (1927). Third Series, vol. XXI, No 5, s. 16.
TÜRKSEVEN, H. (2010). Osmanlı Devleti’nde Eski Eser Politikası ve Müze-i Hümayun’un Kuruluşu, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı (basılmamış Yüksek Lisans tezi), danışman Yrd.Doç.Dr. Ali SÖNMEZ, Çanakkale.
WEISHAMPEL, D.B., KERSCHER, O. (2013). “Franz Baron Nopsca”, Historical Biology: An International Paleobiology, Cilt 25, Sayı 4.
YILMAZ, Ö. (2019). “Kraliyet Coğrafya Derneği ve Anadolu’ya Yönelik Faaliyetleri (1835-1845)”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Cilt 17, Sayı 33, s. 319-348.
YORULMAZ, Ş. (1994). Aydın Vilayeti’nde Madenler (1850-1908), Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü (basılmamış doktora tezi), danışman Doç. Dr. Serap Yılmaz, İzmir.
İnternet kaynakları:
https://www.zobodat.at/publikation_series.php?as_l%5B0%5D%5Bi%5D=surnamenr&as_l%5B0%5D%5Bqt% 5D=equals&as_l%5B0%5D%5Bv%5D=54730&as_l%5B1%5D%5Bi%5D=&view=list (erişim tarihi 1 Ağustos 2020).
https://www.zobodat.at/biografien/Schaffer_Franz_Xaver_ex_Zapfe.pdf, (erişim tarihi 1 Ağustos 2020).
http://digilib.nalis.bg/xmlui/handle/nls/3673 (erişim tarihi, 11 Ağustos 2020).