Osmanlı tarih yazımında seçkincilik paradigması ve bu paradigmanın çözülmesi

Modern dönem öncesinde dünyada tarih yazımında seçkinlerin tarihinin daha ön planda olduğu görülmektedir. Buna göre dünya tarihi kahramanların, padişahların, kralların, imparatorların hayat hikâyelerinden oluşmalıdır. Osmanlı tarih yazıcılığının ilk dönemlerinde de benzer bir tarih yazım anlayışının hâkim olduğu söylenebilir. Zira ilk yazılan tarih eserleri, bazı padişahların veya akıncı beylerinin gazalarını anlatan Gazavatnâmeler ya da hanedan odaklı bir bakış açısıyla tarihe yaklaşan Tevârîh-i Âl-i Osman’lardır. Ardından Fatih Sultan Mehmed, Yavuz Sultan Selim, Kanunî Sultan Süleyman gibi klasik dönem padişahlarının dönemlerini konu edinen monografiler Tarih-i Ebu’l Feth, Selimnameler, Süleymannameler yazılmıştır. Ya da daha da özelde bir padişahın sadece bir seferinin hikâye edildiği eserlerin kaleme alındığı görülmektedir. Hanedanın tarihini yazan vakanüvis unvanlı görevli de bir devlet memurudur. Bu çalışmada genel olarak Osmanlı tarih yazıcılığında bireyin ne zaman tarihin konusu haline geldiği ve daha önceki geleneğin oluşumunda etkili olan amillerin nedenleri üzerinde durulacaktır

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı tarih yazımı, seçkinlik, sıradanlık, vakanüvis, birey

Elitism Paradigm in Ottoman History Writing and Resolution of this Paradigm

It is seen that the history of elites was more in the foreground in historiography in the pre-modern period. According to this, the history of the world should be formed of life stories of sultans, kings and emperors. It can be said that a similar understanding of historiography prevailed in the early periods of the Ottoman historiography because the initial works of history that were penned were those like Gazavatnâmes, which recounted the battles of some sultans or some raiders, or Tevârîh-i Âl-i Osman, which approached history from a dynasty-based point of view. Then, monographies Tarih-i Ebu’l Feth, Selimnames, Süleymannames that dealt with the reigns of classical period sultans such as Fatih Sultan Mehmed, Yavuz Sultan Selim, and Kanunî Sultan Süleyman Suleiman the Magnificent were written. Sometimes, it is even seen that works that dealt with a single campaign of one specific sultan were written. The official called vakanuvis who undertook the writing of the history of a dynasty was a also a civil servant. In this article, when the individual became the subject of history in the Ottoman historiography and what the causes of the factors that were effective in the formation of the previous tradition were will be investigated

Keywords:

Ottoman historiography, elitism, mediocrity, chronicler, individual,

PDF

___

Abolqasem Ferdowsi, Shahnameh: The Persian Book of Kings, trans. Dick Davis, Penguin Press: New York 2006.
Ahdi, Ahdi ve Gülşen-i Şu'arası (İnceleme-Metin), Haz. Süleyman Solmaz, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara, 2005.
Ahmed Resmî Efendi, Hamîletü’l-Küberâ, Haz. Ahmet Nezihi Turhan, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2000.
Ahmed Resmî Efendi, Sefinetü’r-Rüesa, İstanbul, 1289.
Ahmed-i Dâ‘î, Çengnâme, Haz. Gönül A. Tekin, Harvard Üniversitesi Yayınları, Cambridge, 1992.
Ahmedî, İskendernâme, Haz. Hasan Akçay, Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Şanlıurfa, 1999.
Albertus Boboivus (Santuri Ali Ufki Bey), Albertus Boboivus ya da Santuri Ali Ufki Bey’in Anıları Topkapı Sarayında Yaşam, Çev. Ali Berktay, Kitap Yayınevi, İstanbul, 2009.
Ali Emîrî, Mir'âtü'l-Fevâid fî-Terâcim-i Meşâhir-i Âmid- Diyarbakır Ulemâ Eşrâfı, I, II, Haz. Günay Kut- Mesud Öğmen - Abdullah Demir, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yayınları, İstanbul, 2014.
Anonim Tevârîh-i Âl-i Osman, neşr. F. Giese, Haz. Nihat Azamat, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1992.
Aristoteles, Poetica, Çev. İsmail Tunalı, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1987.
Âsafî Dal Mehmed Çelebi, Şecâ‘atnâme Özdemiroğlu Osman Paşa'nın Şark Seferleri (1578 - 1585), Haz. Abdülkadir Özcan, Çamlıca Basım Yayın, İstanbul, 2006
Âşık Çelebi, Meşâ’irü’ş-Şu’ârâ, I, II, III, İstanbul Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul, 2010.
Âşıkpaşazâde, Âşıkpaşazâde Tarihi [Osmanlı Tarihi (1285-1502)], Haz. Necdet Öztürk, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul, 2013.
ATSIZ, H. Nihal, Osmanlı Tarihine Ait Tarihi Takvimler, İstanbul, 1961.
Bassano, Luigi, I Costumi et i Modi Particolari de la Vita de Turchi, Rome, 1545, [Türkçesi: Luigi Bassano, Kanuni Dönemi Osmanlı İmparatorluğu'nda Gündelik Hayat, Çev. Sibel Cangi, Yeditepe Yayınevi, İstanbul, 2015]
Başeski Şevkî Molla Mustafa, Rûznâme, Haz. Kerima Filan, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı (Yeni Türk Dili) Anabilim Dalı Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 1999.
Behcetî Seyyid İbrahim Efendi, Silsiteti’l- Âsafîyye fî Devleti’l-Hâkāniyyeti’l-Osmâniyye “Tarîh- i Sülâle-i Köprülü”, Haz. Mehmet Fatih Gökçek, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dalı Yeniçağ Tarihi Bilimdalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2006.
Beyani Mustafa Bin Carullah, Tezkiret’ş-Şuara, Haz. İbrahim Kutluk, Türk Tarih
BEYDİLLİ, Kemal (Haz.), Osmanlı Döneminde İmamlar ve Bir İmamın Günlüğü, Tarih ve Tabiat Vakfı Yayınları, İstanbul, 2001.
Bostanzade Yahya Efendi, “fî Beyân-ı Vak'a-i Sultan Osman”, haz Orhan Şaik Gökyay, Atsız Armağanı, İstanbul 1976, ss. 191- 256.
Buhârî (Ebû Abdullâh Muhammed b. İsmâîl), el-Câmiu‘s-Sahîh, I, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992.
Ciceronis, Marcus Tullius, Ad Qintum Fratrem Dialogi Tires de Oratore, ed. James Luce Kingsley, Novi Porte Publisher, Basım yeri yok 1839.
Dânişmend-nâme Tenkidli Metin-Türkiye Türkçesine Aktarılış-Dil Özellikleri-Sözlük- Tıpkı Basım (IV. Kısım: Tıpkı Basım) Atatürk Kitaplığı M. Cevdet K. 441], Haz. Necati Demir, ed. Şinasi Tekin, Harvard Üniversitesi Yayınları, 2002.
Ebu’l-Hasan El Mâverdî, Nasihâtu’l-Mülûk (Siyaset Sanatı), Çev. Mustafa Sarıbıyık, Ark Kitapları, İstanbul, 2004.
Enfî Hasan Hulûs Halvetî, 16. ve 18. Asırlarda Yaşayan Velîler ve Deliler/Tezkîretü'l- Müteahhirîn, Haz. Mustafa Tatcı-Musa Yıldız, H Yayınları, İstanbul, 2016.
ERGİN, Muharrem, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 2004.
Fatih Sultan Mehmed, Kanûnnâme-i Âl-i Osman (Tahlil ve Karşılaştırmalı Metin), Haz. Abdülkadir Özcan, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2007.
Gelibolulu Mustafa Âlî, Menâkıb-ı Hünerverân, Haz. İbnülemin Mahmud Kemal İnal, Matba‘a-i Âmire, İstanbul, 1926.
_____________, Künhü’l-Ahbâr Dördüncü Rükün, Tıpkı Basım, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2009.
Giovan Maria Angiello, Fatih Sultan Mehmed, Çev. Pınar Gökpar, Profil Yayınları, İstanbul, 2011.
Hadîdî, Hadîdî Tarihi [Manzum Osmanlı Tarihi (1285-1522)], Haz. Necdet Öztürk, İstanbul, 2015.
Halim Giray, Gülbün-ü Hânân (Kırım Hanlarının Tarihi) Değerlendirme-Metin Tıpkıbasım, ed. Bekir Günay-Muhammed Tamdoğan, Haz. Alper Başer-Alper Günaydın: İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2013.
Hesiodos, “İşler ve Günler”, İşler ve Günler-Tanrıların Doğuşu, (Kısaltma: Tanrıların Doğuşu), Çev. Furkan Akderin, Say Yayınları, İstanbul 2012.
Hindî Mahmûd, Sergüzeştnâme-i Hindî Mahmûd İnebahtı Gâzîsi Hindî Mahmûd ve Esâret Hâtıraları, Haz. Ahmet Karataş, Türkiye Yazma Eserler Başkanlığı Yayınları, İstanbul, 2013.
Hoca Sadettin Efendi, Tâcü’t-Tevârih, II, İstanbul, 1279-1280.
Hüseyin Tugi, Musîbetnâme Tahlil-Metin ve İndeks, Haz. Şevki Nezihi Aykut, Türk Tarih
İbrahim Peçevî, Tarih-i Peçevî, I, II, İstanbul, 1283.
İbn Zafer, Sülvânü’l-Muta fî’ Udvâni’l-Etba (Uyrukların Düşmanlığı Hakkında Yöneticiye Öğütler), Haz. Joseph A. Kechichian-R.Hrair Dekmejian, Çev. Barış Doğru: Kırmızı Kedi Yayınları, İstanbul, 2009.
İbn-i Kemal, Tevârih-i Âl-i Osman I. Defter, Haz. Şerafettin Turan, Türk tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1970.
İdris-i Bitlisî, Heşt Bihişt Osman Gazi Dönemi (Tahlil ve Tercüme), Haz. Vural Genç, Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Ortaçağ Tarihi Bilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2007.
İsmail Beliğ, Türk Edebiyatında Vefeyatname ve İsmail Beliğ’in Güldeste-i Riyaz-ı İrfan’ı, Haz. Suat Donuk, Gece Kitaplığı, Ankara, 2016.
Karamanî Nişancı Mehmet Paşa: Osmanlı Sultanları Tarihi, (Osmanlı Tarihleri I içinde) , Çev. İ. Hakkı Konyalı, İstanbul, 1949.
Kâtib Çelebi, Fezleke [Osmanlı Tarihi (1000-1065/1591-1655)], I-II, Haz. Zeynep Aybicin, Çamlıca Basım Yayın, İstanbul, 2016.
Kemal, Selatin-nâme, Haz. Necdet Öztürk, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2001.
Kerîmüddin Mahmud-i Aksayî, Müsâmeretü’l-Ahbâr, Çev. Mürsel Öztürk, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2000.
Kınalızâde Ali Çelebi, Ahlâk-ı Alâî, Haz. Mustafa Koç. Klasik Yayınları, İstanbul, 2007.
Kınalızade Hasan Çelebi, Tezkiretü'ş-Şuara, I-II, Haz. İbrahim Kutluk, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2014.
Koca Nişancı Celâlzâde Mustafa, Geschicte Sultan Süleyman Kanunis von 1520 Bis 1557 oder Tabakâtü’l- Memâlik ve Derâcâtü’l-Mesâlik, Haz. Petra Karpet, Wiesbaden, 1981
Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli, (Kısaltma: Kur’ân-ı Kerîm), Haz. Hayrettin Karaman vd., Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2015.
Kuran-ı Kerim: Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, Arşiv Numarası: 06 Mil Yz B 682.
Kutsal Kitap, Eski ve Yeni Antlaşma (Tevrat, Zebur, İncil) Yeni Çeviri, (Kısaltma: Eski Ahit- Yeni Ahit) Kitab-ı Mukaddes Şirketi Yayınları, İstanbul, 2014.
Latifi, Latifi Tezkiresi, Haz. Mustafa İsen, Akçağ Yayınları, Ankara, 1999.
MACHIAVELLI, Niccolò di Bernado dei, Hükümdar, Çev. H. Kemal Karabulut, Sosyal Yayınları, İstanbul, 1998.
Mecdî Mehmed Efendi, Şakaik-ı Numaniye ve Zeyilleri-Hadâiku’ş-Şakaik, I, Haz. Abdulkadir Özcan, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1989.
Mehmed b. Mehmed er-Rumi (Edirneli), Mehmed b.Mehmed er-Rumi (Edirneli)`nin Nuhbetü`t- Tevarih ve`l-Ahbar`ı ve Tarih-i Al-i Osman`ı (Metinleri, Tahlilleri), Haz. Abdurrahman Sağırlı, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yeniçağ Tarihi Bilim Dalı Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, 2000.
MÉNAGE, V. L., “Sultan II. Murad’ın Yıllıkları”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 33, İstanbul, 1981, ss. 79-98.
Mevlana Celâleddin-i Rûmî, Mesnevî-i Şerif, Kütahya Vahidpaşa İl Halk Kütüphanesi, Arşiv Numarası: 43 Va 1153.
Mihailović, Konstantin Konstatinoviç, Bir Yeniçerinin Hatıratı, Çev.-Haz. Kemal Beydilli, Tarih ve Tabiat Vakfı Yayınları, İstanbul, 2003.
Muhammed bin Muhammed el-Gazâlî, Nesâyihü’l-Mülûk İnceleme-Metin-Dizin, Haz. Turgut Tok, Bilge Oğuz Yayınları, İstanbul, 2009.
Müminzade Hasib Efendi, Silkü’l-leâl-i Âl-i Osman, Süleymaniye Kütüphanesi, Halet Efendi Numara 516.
Müslim (Ebu’l-Huseyn b. el-Haccâc), el-Câmiu‘s-Sahîh, II, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992.
Nef’î, Nef’î Divanı, Haz. Metin Akkuş, Akçağ Yayınları, Ankara, 1993.
Nev’îzâde Ataî, Şakaik-ı Numaniye ve Zeyilleri-Hadaiku’l-Hakaik, II, Haz. Abdulkadir Özcan, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1989.
Niyâzî Mısrî, Niyâzî Mısrî Dîvânı ve Şerhi, Tanrı Erinin Sırları, Haz. M. Efdal Emre, Gelenek Yayınları, İstanbul, 2012.
Oruç Beğ, Oruç Beğ Tarihi [Osmanlı Tarihi -1288-1502], Haz. Necdet Öztürk, Çamlıca Basın Yayım, İstanbul, 2008.
Osmân-zâde Tâ’ib- Dilâverağa-zâde Ömer Vahîd Efendi- Şehrî-zâde Mehmed Sa‘îd- Ahmed Câvid- Abdülfettah Şefkat-i Bağdâdî- Ahmed Rif‘ât, Osmanlı Sadrazamları-Hadikatü'l-Vüzera ve Zeyilleri, Haz. Mehmet Arslan, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2013.
Ömer Hayyam, Ömer Hayyam Rubailer, der. Hüseyin Daniş, Haz. Mehmet Kanar, Şule Yayınları, İstanbul, 2012.
Platon, Devlet, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2010.
Plutarkhos, İskender-Sezar –Parelel Hayatlar, Çev. İo Çokona, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2014.
Ramazanzâde Tevki‘î Nişancı Mehmed Paşa, Tevârîh-i Âl-i Osman (1b-120a), Haz. Mehmet Yastı, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Türk Dili Bilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya, 2005.
Ruha Valisi Hamalızâde Ahmed Paşa’nın Vekâyi‘i (1156-1558), Haz. Mehmed Günay, Marmara Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü Yeniçağ Tarihi Ana Bilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1994.
Sadreddinzade Telhisi Mustafa Efendi, Kadı ve Günlüğü, (Sadreddinzade Telhisi Mustafa Efendi Günlüğü/1711-1735 Üstüne Bir İnceleme), Haz. Selim Karahasanoğlu, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2013.
Sehi Bey, Sehi Bey Tezkiresi Heşt-Behişt, Haz. Mustafa İsen, Akçağ Yayınları, Ankara, 1998.
Suyolcuzâde Mehmed Necib, Devha-tül-Küttâb, Haz. Kilisli Muallim Rıfat, Güzel Sanatlar Akademisi Yayınları, İstanbul, 1942.
Süleymân Çelebî b. İvaz Ahmed Paşa Bursavî, Mevlûdü’n-Nebi, Kastamonu İl Halk Kütüphanesi, Arşiv Numarası: 37 Hk 4036.
Şeyh Ahmed el-Bedirî el- Hallâk, Berber Bedirî'nin Günlüğü 1741-1762 Osmanlı Taşra Hayatına İlişkin Olaylar, Akçağ Yayınları, Ankara, 1995.
Şeyhî Mehmed Efendi, Şakaik-ı Numaniye ve Zeyilleri-Vekayiü’l-Fudalâ I, III, Haz. Abdulkadir Özcan, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1989.
_____________, Şakaik-ı Numaniye ve Zeyilleri-Vekayiü’l-Fudalâ II-III, IV, Haz. Abdulkadir Özcan, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1989.
Şeyhoğlu Mustafa, Kenzü’l-Küberâ ve Mehekkü’l- Ulemâ (Büyüklerin Hazinesi Âlimlerin Mihenk Taşı), Haz. Kemal Yavuz, Büyüyenay Yayınları, İstanbul, 2013.
Şeyhülislam Es‘ad Efendi, Şeyhülislam'ın Müziği-18. Yüzyılda Osmanlı 18. Yüzyılda Osmanlı- Türk Musıkisi ve Şeyhülislam Es‘ad Efendi'nin Atrabü’l-Asar’ı, Haz. Cem Behar, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2010.
Temeşvarlı Osman Ağa, Kendi Kalemiyle Temeşvarlı Osman Ağa Bir Osmanlı Türk Sipahisi ve Esirlik Hayatı, Haz. Harun Tolosa, Akçağ Yayınları, Ankara, 2004.
Tercüme-i Şehname, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Hazine. Nu.1518.
TURAN, Osman, İstanbul’un Fethinden Önce Yazılmış Tarihi Takvimler, Ankara, 1984.
Tursun Beğ, Târîh-i Ebü’l-Feth, Haz. Mertol Tulum, İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, İstanbul, 1977.
Türk İslâm Geleneğinde Battal Gazi ve Battalnâme, Haz. Yağmur Say, Eskişehir Valiliği Yayınları, Ankara, 2009.
Uşşâkîzâde es-Seyyîd İbrâhîm Hasib Efendi, Uşşâkîzâde Tarihi, I, II, Haz. Raşit Gündoğdu, Çamlıca Basım Yayın, İstanbul, 2005.
Vâsıtî, Vâsıtî’nin “Gazâvât-ı Murad Paşa” Adlı Eserinin İncelenmesi, Haz. Göknur Çelik, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2006.
Yazıcızâde Ali, Tevârih-i Âl-i Selçuk [Selçuklu Tarihi], Haz. Abdullah Bakır, Çamlıca Basım Yayın, İstanbul, 2009.
Yazıcıoğlu Mehmed b. Sâlih Gelîbôlulu, Muhammediye, Amasya Beyazıt İl Halk Kütüphanesi, Arşiv Numarası: 05 Ba 690.
Ahmet Haşim, Bütün Şiirleri-Piyale/Göl Saatleri/Kitapları Dışındaki Şiirleri, Haz. İnci Enginün-Zeynep Kerman, Degah Yayınları, İstanbul, 1987.
AKÇA, Gürsoy-Yunus İnce, Klasik Osmanlı Çağında Tarih Meşruiyet ve Rüya, Palet Yayınları, Konya, 2015.
ALTINAY, Ahmet Refik, Kadınlar Saltanatı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2011.
_____________, Köprülüler, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2012.
ANDREWS, Walter G., Şiirin Sesi, Toplumun Şarkısı, Osmanlı Gazelinde Anlam ve Gelenek, Çev. Tansel Güney, İletişim Yayınları, İstanbul, 2014.
BABAIE, Sussan, Kathryn Babayan, Ina Baghdiantz-McCabe, Massumeh Farhad, Slaves of the Shah: New Elites of Safavid Iran, I.B. Tauris, London-New York, 2004.
BLOCH, Marc, Tarihin Savunusu Veya Tarihçilik Mesleği, Çev. Mehmet Ali Kılıçbay,