İngiltere’nin Diyarbakır Konsolosluğu: Açılışı ve İlk Dönem Faaliyetleri 1854-1860

İngiltere’nin Diyarbakır Konsolosluğu’nun açılışı ve ilk dönem faaliyetlerini incelediğimiz bu çalışma temel olarak, söz konusu konsolosluğun İngiliz Milli Arşivleri’nde The National Archives-TNA bulunan kendi kaynak ve raporlarına göre hazırlanmıştır. İngiltere’nin Diyarbakır’a atanan ilk konsolosu William Richard Holmes, 28 Ekim 1854’te Diyarbakır’a gelerek görevine başlamıştır. Burada yaklaşık altı yıl görev yapan Holmes, görevinin ilk yıllarında Kırım Harbi’nin bölgede neden olduğu askeri hareketliliğin yanı sıra, bölgenin kendine özgü dâhili meselelerine dair de önemli değerlendirmelerde bulunmuştur. Diyarbakır gibi Osmanlı Anadolu’sunun mühim bir vilayetinde İngiliz konsolosu olarak görev alan Holmes’ın değerlendirmeleri, sadece Diyarbakır’ın değil genel anlamda tüm bölgenin nabzını tutması hasebiyle bu noktada bizlere tarih adına önemli ipuçları sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Diyarbakır Vilayeti, İngiliz Konsolosu, W. Richard Holmes, Diyarbakır İngiliz Konsolosluğu, Konsolosluk

British Consulate at Diyarbakır: Establishing and Early Period Activities 1854-1860

This study, in which we examined the establishing and early period activities of the British Consulate at Diyarbakır, is mainly based on its own resources and reports in the British national archives The National Archives-TNA . William Richard Holmes who the first British consul that was appointed to Diyarbakir, came to Diyarbakir on 28 October 1854 and began his duty. Holmes who worked about six years in this province, carried out important evaluations of the region's own internal affairs, as well as the military movement that caused by the Crimean War in the region during the first periods of his mission. Holmes's evaluations, who has worked as a British consul in a province like Diyarbakir which a important province of the Ottoman's Anatolia, not only for Diyarbakır but also owing to keep of the pulse of the all region offers important tips to us on behalf of history.

Keywords:

Diyarbakır Province, British Consul, W. Richard Holmes, British Consulate at Diyarbakır, Consulate,

PDF

___

(A. DVNS. DVE. d.), 40/6, Hüküm 25/26, Ocak-Şubat 1853 (R. 1269).
Cevdet Hariciye, (C. HR.), 41/2023, 8 Nisan 1860 (17 N. 1276).
Hariciye Mektubi, (HR. MKT.), 62/71, 18 Ağustos 1853 (13 Za. 1269).
Hariciye Mektubi, (HR. MKT.), 98/18, lef. 1, 4, Ocak 1855 (14 R. 1271).
Hariciye Mektubi, (HR. MKT.), 98/18, lef. 2, 3 Aralık 1853 (12 Ra. 1271).
Sadaret Düvel-i Ecnebiyye Evrakı, (A. DVN. DVE.), 5C/99, 11 Mayıs 1846. (15 Ca. 1262)
Sadaret Mühimme Evrakı, (A. DVN. MHM.), 10/19, lef 1, 2, 3, Ocak-Şubat 1853 (R. 1269).
Sadaret Mühimme Evrakı, (A. DVN. MHM.), 10/42, Ocak-Şubat 1853 (R. 1269).
İngiliz Milli Arşivleri (The National Archives-TNA)
Foreign Office (FO.), 78/1017, No. 1-3-4-5-6.
Foreign Office (FO.), 78/1109, No. 1-2-4-6-7-8-10-12-14-16-18-22-23-26-36.
Foreign Office (FO.), 78/1212, No. 6-9-10-11-14-17-18-19-31-45-50-51-52-63-68.
Foreign Office (FO.), 78/1306, No. 6-7-8-15.
Foreign Office (FO.), 78/1396, No. 5-12-13.
Foreign Office (FO.), 78/1453, No. 2-4-5-12-13-19-24-33-34-39-44.
Foreign Office (FO.), 78/1535, No. 17-20.
Foreign Office (FO.), 195/459, No. 1-2-3-4-5-6-7-8-9-10-11-12-13-14-15-16-18-19-24- 26-28-29-31-33-35-36.
The Edinburg Gazette, İssue. 6982, p. 86, (24 January 1860).
The Edinburg Gazette, İssue. 6233, p. 1026, (26 November 1852).
The London Gazette, İssue. 19379, p. 788, (3 May 1836).
The London Gazette, İssue. 22347, p. 177, (20 January1860).
Muahedat Mecmuası, C. III, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2008.
Muahedat Mecmuası, C. IV, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2008.
The Foreign Office List for 1852, Printed by Harrison and Son, London 1852.
The Foreign Office List For 1853, Printed by Harrison and Son, London 1853.
The Foreign Office List For 1853, Printed by Harrison and Son, London 1853.
The Foreign Office List For 1860, Formerly Green & Ward’s, London 1860.
The Foreign Office List For 1861, Formerly Green & Ward’s, London 1861.
AĞAOĞLU, Ahmet, İngiltere ve Hindistan, Cumhuriyet Matbaası, İstanbul 1929.
AKSAN, Virginia H., Kuşatılmış Bir İmparatorluk Osmanlı Harpleri, 1700-1870,(Çev. Gül Ç. Güven), Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 2011.
AKSUN, Ziya Nur, Dört Muzdarip Padişah, (Yayına Hazırlayan; Erol Kılınç), Ötüken Neşriyat, İstanbul 2011.
ALTUNDAĞ, Şinasi, Kavalalı Mehmet Ali Paşa İsyanı-Mısır Meselesi 1831-1841, I. Kısım, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2. Baskı, Ankara 1988.
ANDERSON, M. Smith, Doğu Sorunu 1774-1923, (Çev. İdil Eser), Yapı Kredi Yayınları, 2. Baskı, İstanbul 2010.
BAŞAK, Tolga, İngiltere’nin Ermeni Politikası(1830-1923), IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2008.
BAYUR, Y. Hikmet, Hindistan Tarihi, C. III, 2. Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1987.
BERKES, Niyazi, Türkiye İktisat Tarihi, Yapı Kredi Yayınları, 2. Baskı, İstanbul 2016.
BİNARK, İsmet, Asılsız Ermeni İddiaları ve Ermenilerin Türklere Yaptıkları Mezalim, Ankara Ticaret Odası Yayınları, Ankara 2005.
BOZAN, Oktay, Diyarbakır Vilayetinde Ermeniler ve Ermeni Olayları(1878-1920), Çizgi Kitabevi, Elazığ 2013.
CAWSTON, George, The Early Chartered Companies (1296-1858), Publisher Edward Arnold, London 1896.
DEANE, Phyllıs, İlk Sanayi İnkılabı, (Çev. Tevfik Güran), Türk Tarih Kurumu Yayınları, 3. Baskı, Ankara 2000.
EPSTEİN, M., The Early History Of The Levant Company, George Routledge & Sons Limited, London 1908.
FAROQHI, Suraıya, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, (Çev. Ercan Ertürk), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2012.
GORYANOF, Sergey, Rus Arşiv Belgelerine Göre Boğazlar ve Şark Meselesi, (Haz. Ali Ahmetbeyoğlu-İshak keskin), Ötüken Neşriyat, İstanbul 2006.
GÜRÜN, Kamuran, Ermeni Dosyası, 7. Basım, Bilgi Yayınevi, Ankara 2012.
İRTEM, Süleyman Kani, Şark Meselesi Osmanlı’nın Sömürgeleştirme Tarihi, Temel Yayınları, İstanbul 1999.
KARAL, Enver Ziya, Büyük Osmanlı Tarihi, C. I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1983.
KENNEDY, Paul, Büyük Güçlerin Yükseliş ve Çöküşleri, (Çev. Birtane Karanakçı), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 12. Baskı, Ankara 2010.
KOCABAŞOĞLU, Uygur, Majestelerinin Konsolosları, İletişim Yayınları, İstanbul 2004.
KODAMAN, Bayram, Sultan II. Abdülhamid Devri Doğu Anadolu Politikası, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1987.
KÖSE, Osman, 1774 Küçük Kaynarca Andlaşması: Oluşumu-Tahlili-Tatbiki, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2006.
KURAT, A. Nimet, Türk-İngiliz İlişkilerinin Başlangıcı ve Gelişimi(1553-1610), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1953.
KURMUŞ, Orhan, Emperyalizmin Türkiye’ye Girişi, Yordam Kitap, 2. Basım, İstanbul 2012.
KÜTÜKOĞLU, Mübahat S., Balta Limanı’na Giden Yol Osmanlı-İngiliz İktisadi Münasebetleri (1580-1850), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2013.
ÖĞÜN, Tuncay, Doğu’nun Mirlerine Son Veda: Cizreli İzzeddin Şîr Bey ve İsyanı, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2010.
ÖKE, Mim Kemal, Ermeni Sorunu 1914-1923, 7. Baskı, İrfan Yayımcılık, İstanbul 2012.
PAMUK, Şevket, Osmanlı’dan Cumhuriyete Küreselleşme, İktisat Politikaları ve Büyüme, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 3. Basım, İstanbul 2012.
----------, Osmanlı-Türkiye İktisadi Tarihi 1500-1914, İletişim Yayınları, İstanbul 2009.
PLATT, D.C.M., The Cinderella Service British Consuls since 1825, Longman Group Limited, London 1971.
REFİK, Ahmet, Türkler ve Kraliçe Elizabeth, İstanbul Matbaacılık ve Neşriyat, İstanbul 1932.
SANDER, Oral, Siyasi Tarih İlkçağlardan 1918’e, 26. Baskı, İmge Kitabevi, Ankara 2013.
SKİLLİTER, S. A., William Harborne and Trade With Turkey 1578-1582, Oxford University Press, London 1977.
UÇAROL, Rifat, Siyasi Tarih (1789-2010), Der Yayınları, 8. Basım, İstanbul 2010.
URAS, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Milleti, Yeni Matbaa, Ankara 1950.
VAHAPOĞLU, M. Hidayet, Osmanlıdan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okullar, Milli Eğitim Bakanlığı yayınları, İstanbul 2005.
WOOD, Alfred C., Levant Kumpanyası Tarihi, (Çev. Çiğdem Erkal İpek), Doğu Batı Yayınları, Ankara 2013.
YELİSEYEVA, N. V., Yakın Çağlar Tarihi, (Çev. Özdemir İnce), Yordam Kitap, 2. Basım, İstanbul 2010.
BAĞIŞ, Ali İhsan, “İngiltere’nin Osmanlı İmparatorluğu’nun Toprak Bütünlüğü Politikası ve Türk Diplomasisinin Çaresizliği”, Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç, Türk Tarih Kurumu yayınları, Ankara 1999, s. 45-54.
BAŞER, Alper, “Kırım’da Rus Kolonizasyonu(1783-1850)”, Karadeniz Araştırmaları, C. 6, S. 24, (Kış 2010), s. 29-42.
BEYDİLLİ, Kemal, “Boğazlar Meselesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi(TDVİA), C. 6, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1992, s. 266-269.
BURİAN, Orhan, “Türk- İngiliz Münasebetlerinin İlk Yılları”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi,(AÜDTCF), C. IX, S. 1-2, (Mart-Haziran 1951), s. 1- 17.
ÇATALBAŞ, Resul, “Diyarbakır’da Misyonerlik Faaliyetlerinin Tarihi”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 29, (2013), s. 109-132.
ÇETİN, İsmigül, “İngiliz Misyonerlik Faaliyetlerinin Ermeni Milliyetçiliğine Etkisi ve Gregoryen-Protestan Ermeni Çatışması”, Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler, C. II, (Yay. Hazr. Metin Hülagü, Şakir Batmaz v.d), Erciyes Üniversitesi Yayını, Kayseri 2009, s. 457-475.
DERVİŞ, Leyla-DEVRIŞHEVA Khalida, “Çarlık Rusyası’nın Akdeniz Politikasının Arka Planı”, Cedrus, S. 3, (2015), s. 351-364.
EKİNCİ, İlhan, “Hamidiye Vapur İdaresi Fırat ve Dicle’de Osmanlı-İngiliz Rekabeti, Devr-i Hamid Sultan II. Abdülhamid, C. II, Erciyes Üniversitesi Yayınları, Kayseri 2011, s.445-461.
EKİNCİ, İlhan, “Osmanlı Devleti’nde Bazı Nehir ve Göllerde Vapur İşletme Teşebbüsleri”, Arayışlar İnsan Bilimleri Araştırmaları, Yıl. 1, S. 2, (1999), s. 67-90.
ERDAL, İbrahim, “Amerikan Belgelerine Göre; Ermeni Milliyetçiliğinin Oluşumunda Yabancı Devletlerin ve Yardım Kuruluşlarının Rolü”, Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler, C. II, (Yay. Hazr. Metin Hülagü, Şakir Batmaz v.d), Erciyes Üniversitesi Yayını, Kayseri 2009, s. 343-358.
ERDEM, Mustafa, “Türkiye’de Azınlıklara Yönelik Misyonerlik Faaliyetleri”, Türkiye’de Misyonerlik Faaliyetleri, (Ed. Ömer Faruk Harman), Ensar Neşriyat, İstanbul 2005, s. 271-290.
ESER, Feridun, “Ermeni Sorununun Ortaya Çıkışında ve Devamında Yabancı Devletlerin Rolü”, Yeni Türkiye(Ermeni Meselesi Özel Sayısı-II), S. 61, (Eylül-Aralık 2014), s. 905-916.
FEYZİOĞLU, Hamiyet Sezer, “Mora İsyanı ve Yunanistan'ın Bağımsızlığı (1821– 1829), Osmanlı, C. II, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s. 87-93.
HORNİKER, Arthur Leon,“William Harborne and Beginning of Anglo-Turkish Diplomatic and Commercial Relations”, The Journal of Modern History, Vol. 14, No. 3, (Eylül 1942), s. 289-316.
HÜLAGU, M. Metin, “Kırım Hanlığı’nın Kuruluşu ve Türk-Rus İlişkilerindeki Yeri(1441-1783), Uluslararası Türkoloji Sempozyumu, TİKA, (Haziran 2004), s. 1-39.
------------, “ Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Misyoner, Ermeni, Terör ve Amerika Dörtgeninde Türkiye”, E.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 10, (2001), s. 57-94.
İLTER, Erdal, "Ermeni Meselesinin Doğuşunda ve Gelişmesinde İngiltere'nin Rolü", Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi(OTAM), S. 6, 1995, s.155-171.
KILIÇ, Davut, “ Rusya’nın Doğu Anadolu Siyasetinde Eçmiyazin Kilisesinin Rolü(1828-1915)”, Türk Kültürü, S. 461, (Eylül 2001), s. 535-548.
-------, “ XIX. Asırda İngiltere’nin Ortadoğu Politikasının Osmanlı Ermenilerine Yansıması”, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 117, (Aralık 1998), s. 89-97.
-------, “İstanbul Ermeni Patrikhanesi’nin Bağımsızlık Hareketlerine Yönelişi(1850- 1896)”, Osmanlı’dan Günümüze Ermeni Sorunu, (Ed. Hasan Celal Güzel), Yeni Türkiye Yayınları, 3. Baskı, Ankara 2006, s. 147-159.
KOCABAŞOĞLU, Uygur, “XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında İngiliz Konsoloslarının Siyasal Etkinlikleri”, Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1999, s. 179-187.
KODAMAN, Timuçin, “Rusya-İngiltere ve Ermeni Meselesi”, Yeni Türkiye (Ermeni Meselesi Özel Sayısı-II), S. 61, (Eylül-Aralık 2014), s. 988-995.
KOLOĞLU, Orhan, “1838 Osmanlı-İngiliz Ticaret Anlaşması ve Mısır Tehdidi”, Tarih ve Toplum, S. 60, (Aralık 1988), s. 26-37.
KURTCEPHE, İsrafil-AKGÜL Suat, “ Rusların Birinci Dünya Savaşı Öncesinde Kürt Aşiretleri Üzerindeki Faaliyetleri”, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi(OTAM), S. 6, s. 149-156.
KUTLUOĞLU, Muhammed Hanifi, “Tanzimat Dönemi Osmanlı Dış Politikası ve Diplomasisi”, Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999, s. 79-94.
KUZUCU, Serhat, “Rusya Ahidname Defterine Göre XVIII. Yüzyılda Osmanlı-Rus Ticari İlişkilerinin Seyri”, Tarih Araştırmaları Dergisi(TAD), C. 35, S. 59, 2016, s. 63- 83.
KÜÇÜK, M. Alparslan, “Anadolu’da Protestan Ermeni Milleti’nin Oluşumu”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 50, C. 2, (2009), s. 153-186.
KÜTÜKOĞLU, Mübahat S., “Baltalimanı Muahedesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi(TDVİA), C.V, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1992, s. 38- 40.
---------------, “Osmanlı Buharlı Gemi İşletmeleri ve İzmir Hamidiye Şirketi”, Çağını Yakalayan Osmanlı, (Ed. Ekmeleddin İhsanoğlu, Mustafa Kaçar), IRCICA Yayınları, İstanbul 1995, s.165-206.
MUTLUÇAĞ, Hayri, “Tarihimizde Salih Münir Paşa Raporu: İngiltere’nin Ortadoğu ve Türkiye Hakkındaki Gizli Emelleri”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, C. V, S. 26, (Kasım 1969), s. 51-55.
ÖRENÇ, Ali Fuat, “1827 Navarin Deniz Savaşı ve Osmanlı Donanması”, Tarih Dergisi, S. 46, (İstanbul 2009), s. 37-84.
ÖZDEM, Ali Gökçen, “Büyük Devletlerin Değişmeyen Mücadele Alanı: Ortadoğu”, Fırat Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Dergisi, C. X, S. 2, Elazığ 2016, s. 1-40.
PAMUK, Şevket, “150. Yılında Baltalimanı Ticaret Antlaşması”, Tarih ve Toplum, S. 60, (Aralık 1988), s. 38-41.
RODKEY, F. Stanley, “Lord Palmerston and Rejuvenation of Turkey, 1830-41, Part I, 1830-39”, The Journal of Modern History, Vol. 1, No. 4, (December 1929), s. 570-593.
SARAY, Mehmet, “Türk-Sovyet Münasebetleri ve Ermeni Meselesi”, Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu ile İlişkileri Sempozyumu(8-12 Ekim 1984), Erzurum 1984, s. 125-131.
SARIKOYUNCU DEĞERLİ, Esra, “İngiltere’nin Doğu(Şark) Politikası (1882-1914), Akademik Bakış, S. 14, (Nisan-2008), s. 1-15.
SARI GÜVEN, Melek, Kürt-Ermeni İlişkileri(1828-1908), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara 2012.
SERTOĞLU, Mithat, “Türkiye’de Ermeni Meselesi”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, S. 4, (Ocak 1968), s. 22-26.
ŞAHİN, İsmail, “Utrecht’ten Tilsit’e İngiltere’nin Akdeniz Politikası”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, C. 4, S. 4, 2015, s. 838-859.
ŞENEL, Şennur, “19. Yüzyılda İngiltere’nin Basra Bölgesindeki Faaliyetleri”, Akademik Bakış, C. 9, S. 18, (Yaz 2016), s.187-207.
ŞİMŞEK, Mehmet, “Diyarbakır ve Çevresindeki Süryanilere Yönelik Misyonerlik Faaliyetleri”, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Diyarbakır, (Ed. Bahaeddin Yediyıldız- Kerstin Tomenendal), C. 3, Diyarbakır Valiliği-Türk Kültürü’nü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 2008, s. 783-807.
TEMEL, Mehmet, “Ulusal Çıkar Politikası Açısından İngiltere’nin Osmanlı Devletine ve Milli Mücadeleye Bakışı”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilirler Enstitüsü Dergisi, S. 1, (1998), s.120-134.
TOPRAK, Serap, “19. Yüzyıl Milliyetçilik Çıkmazında Rumlar”, Yeni Türkiye Rumeli- Balkanlar Özel Sayısı-III, S. 68, (Mart-Haziran 2015), s. 2841-2864.
TOPSAKAL, İlyas, “Tarihi Süreçte Rusya-Türkiye İlişkileri”, Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, C. III, S. 2, (Sonbahar 2016), s. 33-53.
TUNCER, Hüner, “Viyana Kongresi, Doğu Sorunu ve Büyük Güçler”, Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999, s. 61-69.
UZUNÇARŞILI, İ. Hakkı, “On Dokuzuncu Asır Başlarına Kadar Türk-İngiliz Münasebatına Dair Vesikalar”, Belleten, C. 13, S. 51, (Temmuz 1949), s. 573-648.
ÜNAL, Fatih, “Rusların Kürt Aşiretlerini Osmanlı Devleti’ne Karşı Kullanma Çabaları”, Karadeniz Araştırmaları Dergisi, C. 5, S. 17, (Bahar 2008), s.133-152.
ÜNAL, Sevim, “1830-1840 Yılları Arasında Türk-İngiliz Ekonomik İlişkileri”, VIII. Türk Tarihi Kongresi, C. II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1981, s. 1367- 1376.
YAPP, Malcolm E., “Establishment of the East İndia Residency at Baghdad, 1798- 1806”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 30, No. 2, Fiftieth Anniversary Volume, (1967), pp. 323-336.
YILDIZ, Özgür-KARAÇAĞIL, Canan, “Kırım Savaşı Üzerine Bir Değerlendirme”, The Journal of Academic Social Science Studies(JASSS), Vol. 5, S. 1, (Şubat 2012), s. 273-285.
YILMAZ, Salih-YAKŞİ, Abdullah, “Osmanlı Devleti’nden Günümüze Türk-Rus İlişkileri”, TYB Akademi Dil Edebiyat ve Sosyal Bilimler Dergisi Türk-Rus İlişkileri Özel Sayısı, Ed. Salih Yılmaz, Yıl. 6, S. 17, (Mayıs 2016), s. 9-57.