Osmanlı Taşrasında Yönetme ve Yönetilme Kaygıları: Uşak Kazasında Mülkî-İdarî Değişim Talepleri ve Teşebbüsleri (1908-1919)

Bu çalışma, Uşak kazasını esas almak suretiyle, geç dönem Osmanlı taşra toplumundaki yönetme ve yönetilme kaygılarının bir yönünü ortaya koyma amacındadır. Uşak kazası ahalisi, özellikle de eşrâfı, 1908-1919 yılları arasında, Uşak kazasının liva yapılması, bağlı bulunduğu Hüdâvendigâr vilayetinin Kütahya sancağından ayrılarak, Aydın vilayetinin Saruhan sancağına bağlanması, bazı nahiyelerinin kaza yapılması, çevre kazalara ve sancaklara bağlı bazı nahiyelerin ve kazaların Uşaka bağlanması için taleplerde bulundu. Bu taleplerini, muhtelif tarihlerde Osmanlı merkez ve taşra idaresine iletti. Osmanlı taşra bürokrasisi de Uşak kazasının mülkî-idarî statüsünü değiştirmeye yönelik teşebbüslerde bulundu. Uşak kazasını, Karahisar-ı Sâhib livasına bağlamaya çalıştı. Bu teşebbüsler, ahalinin muhalefeti sebebiyle sonuçsuz kaldı. Osmanlı idarecileri, Uşak ahalisinin (eşrâfının) taleplerini çeşitli gerekçelerle uygun bulmadı. Ahalinin talepleri, geç dönem Osmanlı taşrasındaki yönetilme kaygılarını, kısmen de olsa politik bilinçliliği mahallî düzeyde göstermesi bakımından önem taşımaktadır. Taşra bürokrasisinin teşebbüsleri ise devletin yönetme kaygılarını daha görünür kılması bakımından dikkate değerdir.

Administrative Apprehensions in the Ottoman Provinces: The Civil-Administrative Demands and Attempts for Change in the Uşak District (1908-1919)

This study, by handling the district of Uşak, is setting forth an aspect of the administrative apprehensions in the late Ottoman provincial society. Between 1908 and 1919 the people of Uşak, the notables in particular, demanded the transformation of Uşak into liva status by separating it from the Kütahya sancak of the Hüdavendigar province, and by incorporating it into the Saruhan sancak of the Aydın province instead. Besides, they further demanded the transformation of some towns into district status, and annexation of towns and districts of neighboring districts and provinces to Uşak as well. These demands were delivered to the Ottoman central government and provincial administration from time to time. The Ottoman provincial bureaucracy as well made attempts to change the civil-administrative status of Uşak district. Besides, they strived to annex the district of Uşak to Karahisar-ı Sahib Sancak. These attempts were inconclusive. The Ottoman central government did not consider the demands of people (notables) of Uşak convenient for various reasons. Hence, the peoples demands are of high importance as they depict the administrative apprehensions, and partially the political consciousness even though at local level, in the late period Ottoman provinces. The attemps of provincial bureaucracy is so significant that they make clear the states apprehensions of rule.

___

Başbakanlık Osmanlı Arşivi Bâb-ı Âlî Defterleri, Sadâret Divan (Beylikçi) Kalemi Defterleri, Tevcîhât-ı Mülkiye Defterleri A. (DVNS. TVCM. d. 00001. Bâb-ı Âlî Evrâk Odası (Arşivi) Belgeleri BEO. 188286, 23 Şubat 1905/18 Z 1322; BEO. 284266, 11 Ağustos 1910/4 Ş 1328; BEO. 320789, 18 Nisan 1914/22 Ca 1332. Dâhiliye Nezâreti Belgeleri, Emniyet-i Umûmiye Müdüriyeti Belgeleri, Levâzım Kalemi DH. EUM. LVZ. 20/37, 30 Nisan 1914/4 C 1332. Dâhiliye Nezâreti Belgeleri, Emniyet-i Umûmiye Müdüriyeti Belgeleri, Muhâsebe Kalemi Belgeleri DH. EUM. MH. 101/1, 10 Nisan 1915/25 Ca 1333. Dâhiliye Nezâreti Belgeleri, İdarî Kısım Belgeleri DH. İD. 144-1/20, 17 Temmuz 1912/2 Ş 1330; DH. İD. 222/16, 22 Şubat 1915/7 R 1333; DH. İD. 222/21, 3 Mart 1915/16 R 1333; DH-İD. 97-2/36, 20 Nisan 1914/24 Ca 1332. Dâhiliye Nezâreti Belgeleri, İdare-i Umûmiye Belgeleri DH. İ.UM. E-53/78, 16 Haziran 1919/17 N 1337; DH. İUM. 5-4/3, 3 Ağustos 1914/11 N 1332; DH. İUM. E-8/53, 14 Haziran 1915/1 Ş 1333; DH. İUM. 45- 3/64, 10 Ocak 1917/16 Ra 1335; DH. İ.UM. E-81/50, 28 Şubat 1917/6 Ca 1335; DH-İ-UM. E-32/17, 29 Mart 1917/5 C 1335; DH./İ.UM. E-8/19, 27 Mayıs 1915/13 B 1333. Dâhiliye Nezâreti Belgeleri, Mebânî-i Emîriye ve Hapishâneler Müdüriyeti Belgeleri DH. MB. HPS. 155/5, 19 Temmuz 1915/7 N 1333. Dâhiliye Nezâreti Belgeleri, Dâhiliye Nezâreti Mektûbî Kalemi DH. MKT. 2647/66, 4 Kasım 1908/9 L 1326; DH. MKT. 2677/57, 7 Aralık 1908/13 Za 1326; DH. MKT. 2687/63, 21 Aralık 1908/27 Za 1326; DH. MKT. 2704/67, 12 Ocak 1909/19 Z 1326; DH. MKT. 2758/11, 4 Mart 1909/11 S 1327; DH. MKT. 2873/99, 13 Temmuz 1909/24 C 1327. Dâhiliye Nezâreti Belgeleri, Muhâberât-ı Umûmiye İdâresi Belgeleri DH. MUİ. 118/39, 15 Ağustos 1910/8 Ş 1328; DH. MUİ. 34-2/23, 2 Ocak 1910/20 Z 1327. Dâhiliye Nezâreti Belgeleri, Sicill-i Nüfûs İdâre-i Umûmiyesi Belgeleri, Tahrirât Kalemi DH. SN. THR. 11/18, 20 Ağustos 1910/13 Ş 1328. Dâhiliye Nezâreti Belgeleri, Umûr-ı Mahalliye-i Vilâyât Müdüriyeti Belgeleri DH. UMVM. 139/58, 24 Haziran 1916/22 Ş 1334. Bâb-ı Âlî Belgeleri, Bâb-ı Âlî Sadâret Dairesi Kalemlerine Ait Belgeler, Hazine- i Evrâk Müdürlüğü, İrâdeler, Dâhiliye İrade, Dâhiliye, 10, 15 Nisan 1910/4 R 1328; İrade, Dâhiliye, 16, 4 Nisan 1915/19 Ca 1333; İrade, Dâhiliye, 28, 16 Nisan 1914/20 Ca 1332; İrade, Dâhiliye, 3, 11 Ağustos 1910/4 Ş 1328; İrade, Dâhiliye, 35, 14 Ocak 1907/29 Za 1324. Bâb-ı Âlî Belgeleri, Bâb-ı Âlî Sadâret Dairesi Kalemlerine Ait Belgeler, Hazine- i Evrâk Müdürlüğü, İrâdeler, Meclis-i Mahsûs İrade, MMS, 12/519, 9 Mayıs 1858/25 N 1274. Bâb-ı Âlî Belgeleri, Bâb-ı Âlî Sadâret Dairesi Kalemlerine Ait Belgeler, Hazine- i Evrâk Müdürlüğü, İrâdeler, Meclis-i Vâlâ İrade, MVL, 17887, 9 Aralık 1858/3 Ca 1275. Maârif Nezâreti, Mektûbî Kalemi Belgeleri MF. MKT. 1210/35, 10 Temmuz 1915/27 Ş 1333; MF. MKT. 1210/78, 1 Ağustos 1915/20 N 1333. Bâb-ı Âlî Belgeleri, Şûrâ-yı Devlet Belgeleri ŞD. MLK. 1436/5, Aydın 4/8, 31 Temmuz 1909/13 B 1327; ŞD. MLK. 1604/24, Hüdavendigar 5/80, 10 Aralık 1908/16 Za 1326. Salnameler 1870-1871/H.1287 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, Bursa; 1874-1875/H.1291 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, Bursa; 1878-1879/H.1296 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, Bursa; 1883-1884/H.1301 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, Bursa; 1884-1885/H.1302 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, Bursa; 1887- 1888/H.1305 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, Bursa; 1892-1893/H.1310 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, Bursa; 1900-1901/H.1318 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, Bursa; 1901-1902/H.1319 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, Bursa; 1902-1903/H.1320 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, Bursa.

Araştırma Eserleri Ahmet Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, Cilt 12, Dersaadet 1309.

ATA, Bahri, The Transfer of Telegraphy Technology to the Ottoman Empire in XIXth Century, Boğaziçi University, Master of Arts in History, İstanbul 1997.

AVCI, Yasemin, Değişim Sürecinde Bir Osmanlı Kenti: Kudüs (1890-1914), Phoenix Yayınevi, Ankara 2004.

BARNES, John Robert, An Introduction to Religious Foundations in the Ottoman Empire, E. J. Brill, Leiden, New York, Kobenhavn, Köln 1987.

BEYHAN, Mehmet Ali, Yeniçeri Ocağının Kaldırılışı Üzerine Bazı Düşünceler Vaka-yı Hayriyye, Osmanlı, Cilt 7, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s. 258-272.

ÇADIRCI, Musa, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1997.

ÇADIRCI, Musa, Tanzimat Sürecinde Türkiye Ülke Yönetimi, Tülay Ercoşkun (Ed.), İmge Kitabevi Yayınları, Ankara 2007.

ÇAKMAK, Biray, Mahallî Tarihî Demografi Araştırmalarında Vilâyet Salnâmelerinin Veri Değeri: Uşak Kazası Örneğinde Kısmî Zamanlı Bir İnceleme (1897- 1898/1906-1907), CIEPO Uluslararası Osmanlı Öncesi ve Osmanlı Tarihi Araştırmaları 6. Ara Dönem Sempozyum Bildirileri, 14-16 Nisan 2011, Uşak, Cilt I, Uşak İli Kalkınma Vakfı Yayını, İzmir 2011, s. 359-394.

ÇAKMAK, Biray, Osmanlı Taşrasında Yönetilme Kaygıları: Uşak Ahalisinin (Eşrâfının) Mülkî-İdarî Talepleri ve Osmanlı Devletinin Tutumu (1870-1908), I. Uluslararası Türk Devlet Yönetim Geleneği Kongresi, 3-4 Nisan 2014, Bildiriler (Baskıda).

ÇAKMAK, Biray, Osmanlı Modernleşmesi Bağlamında Bir Batı Anadolu Kazasında Sosyo- Ekonomik Yapı: Uşak (1876-1908), Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Doktora Tezi, Ankara 2008.

ÇETINKAYA, Ali, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, 1859-1868, Cilt I, Mars Matbaası, Ankara 1968-1969.

DAVISON, Roderic H., Osmanlı İmparatorluğunda Elektrikli Telgrafın Kurulması, Osmanlı Türk Tarihi (1774-1923), Mehmet Moralı (Çev.), Alkım Yayınevi, İstanbul 2004, s. 193-231.

DAVISON, Roderic H., Osmanlı İmparatorluğunda Reform, 1856-1876, Osman Akınhay (Çev.), Agora Kitaplığı, İstanbul 2005.

FİNDLEY, Carter V., The Evolution of the System of Provincial Administration as Viewed from the Center, Palestine in the Late Ottoman Period Political, Social and Economic Transformation, David Kushner (Ed), Yad Izhak Ben-Zvi, Jerusalem, E. J. Brill, Leiden 1986, s. 3-29.

HEPER, Metin, Center and Periphery in the Ottoman Empire: With Special Reference to the Nineteenth Century, International Political Science Review, Vol. 1, No. 1, 1980, s. 81-105.

HEYD, Uriel, The Ottoman Ulema and Westernization in the Time of Selim III and Mahmud II, The Modern Middle East, Albert H. Hourani, Mary C. Wilson, Phillip Khoury (Eds), I. B. Tauris and Company Limited, New York 2004, s. 29-61.

İNALCIK, Halil, Sened-i İttifak ve Gülhane Hatt-i Hümâyûnu, Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi, Eren Yayıncılık, İstanbul 1993, s. 343-359.

KAÇAR, Mustafa, Osmanlı Telgraf İşletmesi, Çağını Yakalayan Osmanlı, Ekmeleddin İhsanoğlu ve Mustafa Kaçar (Eds), IRCICA Yayınları, İstanbul 1995, s. 45-120.

KIRMIZI, Abdülhamit, Taming the Governors: The Swinging Pendulum of Power over the Ottoman Provinces in the Nineteenth Century, International Journal of Regional and Local Studies, Vol. 6, No. 1, Spring, 2010, s. 4-19.

KIRMIZI, Abdülhamit, Abdülhamidin Valileri, Osmanlı Vilayet İdaresi 1895-1908, Klasik Yayınları, İstanbul 2008.

LEVY, Avigdor, Military Reform and the Problem of Centralization in the Ottoman Empire in the Eighteenth Century, Middle Eastern Studies, Vol. 18, No. 3, 1982, s. 227-249.

ORTAYLI, İlber, Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahallî İdareleri (1840-1880), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2000.

ORTAYLI, İlber, Tanzimat Devri ve Sonrası İdarî Teşkilât, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, Cilt I, E. İhsanoğlu (Ed.), IRCICA Yayınları, İstanbul 1994, s. 281-334.

ORTAYLI, İlber, Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi, Cedit Neşriyat, Ankara 2008.

QUATAERT, Donald, Machine Breaking and the Chancing Carpet Industry of Western Anatolia, 1860-1914, Journal of Social History, Vol. 19, No. 3, Spring, 1986, s. 473-489.

QUATAERT, Donald, The Carpet Makers of Uşak, Anatolia (1860-1914), IIIrd Congress on the Social and Economic History of Turkey, Princeton University, Proceedings, 24- 26 August 1983, Heath W. Lowry and Ralph S. Hattox (Eds), The ISIS Pres, Istanbul-Washington-Paris 1990, s. 85-91.

SOMEL, Selçuk Akşin, Osmanlıda Eğitimin Modernleşmesi (1839-1908), İslamlaşma, Otokrasi ve Disiplin, Osman Yener (Çev.), İletişim Yayınları, İstanbul 2010.

TUTSAK, Sadiye, Osmanlı Devletinin Son Döneminde Uşakta Halıcılığın Makineleşme Süreci, Belleten, Cilt LXXI, Sayı 260, Ankara 2007, s. 65-97.