KAMUS-I TÜRKÎ’DE KULLANILAN ZEBANZED SÖZCÜĞÜ ÜZERİNE

Bu çalışmada özellikle modern sözlükçülük geleneğimizin ilk ürünlerinden Kamus-ı Türkî’de geçen zeban-zed kavramı üzerinde durulmuştur. Bu kavram bir sözcüğün halk ağzında bazı ses farklılıklarına uğrayarak konuşma dilinde kabul gören şekillerini ifade etmek için kullanılmıştır. Şemseddin Sami; modern, titiz ve bilinçli bir dil bilimci olarak konuşma dilinde yaşayan şekillere de sözlüğünde yer vermiştir. Zeban-zed sözcüğü aynı sözlükte madde başı olarak da yer almış ve burada anlamı “lâkırdı arasında kullanılan, dilin alıştığı, melûf ve mütedavil (söz)” olarak açıklanmıştır. Klasik Osmanlı Türkçesi imlasının yazı dili ve konuşma dili ayrımı üzerinde durulduktan sonra zebanzed kavramının geçtiği madde başı sözcükler değerlendirilmiştir. Arapça, Farsça ve diğer dillerden alınma sözcükler Türkçeleşme süreçlerinde Türkçenin bazı kuralarına bağlı olarak değişim geçirirler. Burada bu kuralların zebanzed olmuş sözcüklerde nasıl işlediği üzerinde durulmuştur. Madde başı olan Türkçe sözcüklerin de zebanzedi olan şekiller vardır. Bu sözcüklerle de zebanzedleri olan şekillerin aralarındaki farkların ses bilgisi yönünden açıklaması yapılmıştır. Daha önce pek çok araştırmacının da vurguladığı bir konu burada karşımıza çıkmıştır. Klasik imlanın dilde meydana gelen değişimleri aksettirmede olumsuz bir rolü olduğu görülmüştür. Özellikle Türkçe sözcüklerde pek çok şeklin yazı dilinde farklı konuşma dilinde farklı olması bu imla meselesi ile ilgilidir. Alınma sözcüklerde ise bunun sebebi, alınan sözcüğü Türkçenin dil kuralları içinde eritilip Türkçeleştirilmesi olarak açıklanabilir.

About the Word Named Zebanzed Used in Kamus-ı Türkî

In this study, the concept of zebanzed in Kamus-ı Türkî which was one of the first works of our modern lexicography tradition is focused. This concept has been used to express the accepted forms of a word in the spoken language. This accepted forms has experienced some voice differences in the spoken language. Şemseddin Sami as a modern, careful and conscious linguist, included the forms in the spoken language in his dictionary. The word of zebanzed is included in this dictionary as per item and its meaning is explained as “used between conversation, the language says a lot, known and widely used (word)”. In this study; after focusing on separation of the written language and spoken language of classical Ottoman Turkish spelling, per items words was examined which is included the concept of zebanzed. The words taken from Arabic, Persian and other languages change in the process of becoming Turkish depending on some rules of Turkish. This study is focused on how these rules work on zebanzed words. There are also zebanzed forms of Turkish words that are the per items words. The differences between these words and zebanzed forms is explained in terms of phonetics. A subject emphasized by many researchers before has appeared here. It is seen that classical spelling has a negative role in reflecting the change in the language. Especially in Turkish words, the fact that many forms are different in the written language from spoken language is related to this spelling issue. In the taken words the reason for this can be explained as dissolving in the language rules of Turkish and becoming Turkish words.

PDF

___

Banguoğlu, Tahsin, Türkçenin Grameri, Ankara 2004.
Çağbayır, Yaşar, Ötüken Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2017.
Çiçek, Ali, “Sözlük Bilimi Açısından Kamus-ı Türkî Üzerine Bir İnceleme”, Erzincan Eğitim Fakültesi Dergisi, C. 11, S. 2, 2009, s. 183-93.
Demir, Nurettin-Yılmaz, Emine, Türkçe Ses Bilgisi, Anadolu Üniversitesi AOF Yay., Eskişehir 2011.
Develi, Hayati, Evliya Çelebi Seyahatnamesine Göre 17. Yüzyıl Osmanlı Türkçesinde Ses Benzeşmeleri ve Uyumlar, TDK Yay., Ankara 1995.
Duman, Musa, Evliya Çelebi Seyahatnamesine Göre 17. Yüzyılda Ses Değişmeleri, TDK Yay., Ankara 1995.
Ercilasun, Ahmet Bican, Türk Dili Tarihi, Akçağ Yay., Ankara 2005.
Ergin, Muharrem, Türk Dilbilgisi, Bayrak Basım Yay., İstanbul 1997.
Gülensoy, Tuncer, Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü I, TDK Yay., Ankara 2011.
Gülsevin, Gürer, Uşak ili Ağızları (Dil Özellikleri, Metinler, Sözlük), TDK Yay., Ankara 2002.
Karaağaç, Günay, Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü, TDK Yay., Ankara 2013.
Karaağaç, Günay, Türkçenin Ses Bilgisi, Kesit Yay., İstanbul 2015.
Karahan, Leyla, Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, TDK Yay., Ankara 1996.
Kartallıoğlu, Yavuz, “Kamus-ı Türkî’de Konuşma Dili Unsurları”, Bilkent Üniversitesi X. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı, Ankara 2015, s. 313-21.
Kartallıoğlu, Yavuz, “Osmanlı Türkçesinde Ara Biçim-I: Arapça ve Farsça Kelimler”, Dil Araştırmaları, S. 18, Bahar 2016, s. 103-24.
Kartallıoğlu, Yavuz, Osmanlı Konuşma Dili, Kesit Yay., İstanbul 2017.
Nişanyan, Sevan, Nişanyan Sözlük Çağdaş Türkçenin Etimolojisi, Liber Plus Yay., İstanbul 2018.
Şemseddin Sami, Kamus-ı Türkî, hzl. Paşa Yavuzarslan, TDK Yay., Ankara 2010.
Şemseddin Sami, Kamus-ı Türkî, İkdam Matbaası, Dersaadet 1317.
Şimşek Umaç, Zeynep, “Yine / Gene Sözcüğü Üzerine”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 22, S. 41, Haziran 2019, s. 47-73.
Tulum, Mertol, “XVII ve XIII. Yüzyıllarda İstanbul Türkçesi: Sesler ve Uyumlar Üzerine Bir Değerlendirme”, Türkler, C. 11, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, s. 921-66.
Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü II, TDK Basımevi, Ankara 1965.
Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü VII, TDK Basımevi, Ankara 1974.
Yavuzarslan, Paşa, “Türk Sözlükçülük Geleneği Açısından Osmanlı Dönemi Sözlükleri ve Şemseddin Sâmî’nin Kamus-ı Türkî’si”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 44 (2), 2004, s. 185-202.