Kum Fırtınası Altında Siyaset: İngiliz Mandası Altındaki Irak Devleti’nin Kuruluşuna Giden Süreçte Şiilerin Konum ve Yönelimlerini Anlamlandırmak [1918-1921]

Bu çalışma, Birinci Dünya Savaşı’nın bitimini müteakip Osmanlı devlet otoritesinin Irak’ta etkisizleşmesi neticesinde bu alanda ortaya çıkan güç boşluğunun önemli adaylarından birisi şeklinde ortaya çıkan Şii toplumu ile buranın bir diğer güç formasyonu İngilizler arasındaki münasebetlere odaklanmıştır. Bu çerçevede Şii toplumunun, 1918 yılının sonbaharından Şerif Hüseyin’in oğlu Faysal’ın Irak tahtına oturtulduğu Ağustos 1921 tarihine kadar İngilizlere sahada üstünlük kurabilmek maksadıyla hangi enstrümanları kullandığı ve İngilizlerin bu enstrümanları devre dışı bırakabilmek için hangi kartları piyasaya sürdüğü çalışmanın ana odak noktalarını oluşturmuştur. Çalışma bu odak noktalarını açığa kavuşturabilmek hedefiyle hem İngilizlerin hem Şiilerin sahadaki önemli figürlerinin faaliyetlerini merkeze almış ve onların aksiyonlarının Irak’taki güç dengesini İngilizler lehine mi yoksa Şiiler lehine mi kaydırdığını anlamlandırmak istemiştir. Mesele bu şekilde ele alındığında, Şii toplumunu temsilen Seyyid Muhammed Kazım Yezdi ve Seyyid Mirza Muhammed Taki Şirazi bu çalışmanın içerisinde kendilerine fazlasıyla yer bulmuşlardır. İngilizlerin cephesinden konuya yaklaşıldığında, özellikle Sir Percy Cox ve Şerif Hüseyin’in oğlu Faysal’ın Irak Devleti’nin kuruluşunda nasıl bir misyon üstlendiklerine çalışmada geniş bir parantez açılmıştır. Ayrıca çalışma, Irak Şii toplumunun Anadolu’daki Millî Mücadele Hareketi’nin lideri Mustafa Kemal Paşa ile kurduğu temaslara, Mustafa Kemal Paşa figürünün sahadaki gruplar için ne anlam ifade ettiğine ve Millî Mücadele Hareketi’nin Irak’taki gelişmeler karşısında kendisini nasıl konumlandırdığına yoğunlaşmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Irak, Şii, Mustafa Kemal Paşa, Seyyid Muhammed Kazım Yezdi, Seyyid Mirza Taki Şirazi

Politics Under a Sandstorm: Making Sense of the Positions and Orientations of Shiites in the Process Leading up to the Establishment of the Iraqi State under the British Mandate [1918-1921]

This study focuses on the relations established by the Shiite community with the British, another power formation, which appears as the biggest sign of the power vacuum that has arisen in this area as a result of the inactivation of the Ottoman State in Iraq after the end of the First World War. In this context, from the autumn of 1918 until August 1921, when Sharif Hussein's son Faisal was installed on the Iraqi throne, which instruments the Shiite community used to dispose of the British in the field and which cards the British released to disable these instruments were the main focuses of the study. In order to clarify these focal points, the study focused on the activities of important figures of both the British and the Shiites in the field and wanted to understand whether their actions shifted the balance of power in Iraq in favor of the British or in favor of the Shiites. Considering the issue in this way, the teachings of Sayyid Muhammad Kazim Yazdi and Sayyid Mirza Muhammad Taqi Shirazi, representing the Shiite community, have found a lot of space in this work. When the issue is approached from the British front, a wide bracket is opened, especially in the study of how Sir Percy Cox and Sharif Hussein's son Faisal undertook a mission in the establishment of the Iraqi State. In addition, the study focuses on the contacts established by the Iraqi Shiite community with Mustafa Kemal Pasha, the leader of the National Struggle Movement in Anatolia, what the figure of Mustafa Kemal Pasha means to the groups on the ground, and how the National Struggle Movement positions itself in the face of developments in Iraq.

Keywords:

Iraq, Shiites, Sayyid Muhammad Kazim Yezdi, Sayyid Mirza Muhammed Taki Şirazi, Mustafa Kemal Pasha,

PDF

___

1. Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
Bâb-ı Âli Evrak Odası (BEO) 4560/341983.
Dahiliye Nezareti, Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti, Asayiş Kalemi (DH. EUM. AYŞ) 25/55.
Dahiliye Nezareti, İdare-i Umumiye (DH. İ. UM) 19/1.
Dahiliye Nezareti, İdare-i Umumiye Ekleri (DH. İ. UM. EK) 50/82.
Dahiliye Nezareti, Şifre Kalemi (DH. ŞFR) 621/14, 627/129, 628/91, 99/131, 99/311, 629/76, 630/23.
Hariciye Nezareti, İstanbul Murahhaslığı (HR. İM) 59/33.
Hariciye Nezareti, Siyasî Kısım (HR. SYS) 2457/63, 2464/6, 2466/21, 2466/53, 2468/13, 2637/64, 2718/2, 2718/6.
2. TBMM Zabıt Cerideleri
T. B. M. M. Gizli Celse Zabıt Cerideleri, Devre: 1, Cilt 3, İçtima Senesi: III, 22 Temmuz 1338 (1922).
3. Kaynak Eserler, Araştırma ve İncelemeler
Abbas, Ziya. Irak’ta Şii Merciliği’nin Siyasî Rolü, İstanbul: Önsöz Yayıncılık, 2013.
Ahmed, Kemal Mazhar. Kerkük (Tarih, Politika ve Etnik Yapı), çev., Kadri Yıldırım, İstanbul: Avesta Yayınları, 2005.
Akoğlu, Muharrem. “Irak’ta Şiî Varlığı”, e-makâlât Mezhep Araştırmaları, VI/2, (Güz 2013): 391-428.
Algar, Hamid. “Âyetullah Kâşânî”, TDV İslam Ansiklopedisi, 25, (2022): 6-7.
Al-Jumaıly-Qassam, KH., Irak ve Kemalizm Hareketi (1919-1923), Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 1999.
Atiyyah, Ghassan R., Iraq. “A Study in Political Consciouness 1908-1921”, Unpublished Doctoral Thesis, Edinburgh University, 1968.
Barr, James. Kırmızı Çizgi (Paylaşılamayan Toprakların Yakın Tarihi), çev., Ekin Can Göksoy, İstanbul: Pegasus Yayınları, 2016.
Bostancı, Emir. “Kerbela ve Necef İsyanları (1915-1916)”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2019.
Çalışkan, Göktuğ. “Hindistan Şiiliği ve Hindistan Şiiliğinin İran-Hindistan İlişkilerindeki Yerinin Yumuşak Güç Çerçevesinde İncelenmesi: Konstrüktivist Bir Bakış”, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Ankara 2020.
Çetiner, Yusuf Turan. “Yüzyıl Önce: ‘Büyük Güç’ Kurguları ve 1921 Kahire Konferansı”, Atatürk Yolu Dergisi, 69, (2021): 181-198.
Çetinsaya, Gökhan. “The Caliph and Mujtahids: Ottoman Policy Towards The Shiite Community of Iraq in The Late Nineteenth Century”, Middle Eastern Studies, 41(4), (July 2005): 561-774.
Deringil, Selim. “The Struggle Against Shiism in Hamidian Iraq: A Study in Ottoman Counter-Propaganda”, Die Welt des Islams, XXX, (1990): 45-62.
Erickson, Edward J., Size Ölmeyi Emrediyorum! Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Ordusu, çev., Mehmet Tanju Akad, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2011.
Erdaş, Sadık. “Nihad (Anılmış) Paşa’nın Elcezire Cephe Komutanlığı ve Yargılanması Meselesi”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, 14/28, (Güz 2018): 3-36.
Güner, Selda. “Osmanlı Arabistanı’nda Kıyam ve Tenkil: Vehhâbî-Suûdîler (1744-1819)”, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2013.
Güztoklusu, Murat. Musul Özdemir Harekâtı, İstanbul: Pozitif Yayınları, 2006.
Hakyemez, Cemil. Osmanlı-İran İlişkileri ve Sünni-Şii İttifakı, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2016.
Hut, Davut. “İngiliz Raporlarına Göre Kerkük Türkmenleri”, Bir İnsan-ı Selîm: Prof. Dr. Azmi Özcan’a Armağan, edit., Refik Arıkan-Halim Demiryürek, Antalya: Lotus Yayınevi, (2016): 717-739.
Hut, Davut.”Gertrude L. Bell’in Osmanlı Coğrafyasındaki Faaliyetleri ve Irak Krallığı’nın Kurulmasındaki Rolü”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 35, (İstanbul 2016): 117-166.
Irak’ta İngiliz İşgal Yönetimi 1914-1918 (İngiltere Devlet Arşivi Raporu). der., Ali Satan, çev., Nilgün Engin, İstanbul: Tarihçi Kitabevi, 2016.
İlhan, Avni. “Atebât”, TDV İslam Ansiklopedisi, 4, (1991): 49-50.
Kadhim, Abbas. “Efforts at Cross-Ethic Cooperation: The 1920 Revolution and Sectarian Identities in Iraq”, International Journal of Contemporary Iraq Studies, 4/3, (2010): 275-294.
Karadeniz, Yılmaz. Kaçarlar Döneminde İran (1795-1925), İstanbul: Selenge Yayınları, 2013.
Kemali, Usame-Sinjar, Ammar M. S., Irak Yönetimi Altında Türkmenler (1918-2003), Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2017.
Kral Abdullah. Biz Osmanlı’ya Neden İsyan Ettik?, ter., Halit Özkan, İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
Koç, Bilal. “Şia’nın Hindistan’da Varolma Mücadelesinin Delhi Türk Sultanlığı Safhası”, IV. Uluslararası Alevilik ve Bektaşilik Sempozyumu (18-20 Ekim 2018 Ankara) Bildiriler Kitabı, (Ankara 2018): 175-190.
Kurşun, Zekeriya. Yol Ayrımında Türk-Arap İlişkileri, İstanbul: İrfan Yayınevi, 1992.
Kurşun, Zekeriya. Necid ve Ahsa’da Osmanlı Hâkimiyeti (Vehhâbî Hareketi ve Suud Devleti’nin Ortaya Çıkışı), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1998.
Kurşun, Zekeriya. “Irak’ta ‘Kim’ Savaşıyor”, Stratejik Araştırmalar Dergisi, 2/7, (Ekim-Aralık 2006): 61-72.
Kurşun, Zekeriya. “Kimlik ve Savaş: Osmanlıdan Günümüze Irak Örneği”, Onuncu Askerî Tarih Sempozyumu Bildirileri: Soğuk Savaş Dönemi ve Sonrası Savaş Tarihi Sonuçlarının Türkiye’nin Güvenliğine Stratejik Etkileri, (İstanbul 20-22 Nisan 2005): 229-236.
Kurşun, Zekeriya. “Osmanlı’dan Amerika’ya Tanımlanamayan Ülke: Irak”, Irak Dosyası I, yay. hz., Ali Ahmetbeyoğlu-Hayrullah Cengiz-Yahya Başkan, Tarih ve Tabiat Vakfı Yayınları, (2003): 1-31.
Küçük, Cevdet. “Sykes-Picot Antlaşması”, TDV İslam Ansiklopedisi, 38, (2010): 204-206.
Marttin, Volkan. Aşâir ve Muhâcirîn Müdüriyet-i Umûmiyesi, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2019.
Merçil, Erdoğan. “Büveyhîler”, TDV İslam Ansiklopedisi, 6, (1992): 496-500.
Nakash, Yitzhak. Irak’ta Pandora’nın Kutusu Şiiler, çev., Metin Saltoğlu, Ankara: Elips Kitap, 2005.
Nakash, Yitzhak. “Sünnî Irak Kabilelerinin Şiîliğe Dönüşümü”, ter., Zeki Tekin, İslâmî Araştırmalar Dergisi, 15/3, (2002): 387-397.
Nakip, Mahir. Kerkük’ün Kimliği, Ankara: Bilgi Yayınevi, 2007.
Öz, Mustafa. “Şîa”, TDV İslam Ansiklopedisi, 39, (2010): 111-114.
Özcan, Azmi. “İngiltere”, TDV İslam Ansiklopedisi, 22, (2000): 296-299.
Polat, Ü. Gülsüm. Türk-Arap İlişkileri -Eski Eyaletler Yeni Komşulara Dönüşürken (1914-1923)-, İstanbul: Kronik Yayınları, 2019.
Reguer, Sara. Winston S. Churchill and the Shaping of the Middle East, 1919-1922, Academic Studies Press, (2020).
Saatçi, Suphi. Tarihten Günümüze Irak Türkmenleri, İstanbul: Ötüken Yayınları, 2003.
Sayhood, Asra. “1917-1932 Dönemi Irak Yönetimi”, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2009.
Sezen, Tahir. Osmanlı Yer Adları, Yayın No: 26, Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2017.
Sluglett, Peter. “The British, the Sunnis and the Shi’is: Social hierarchies of identity under the British mandate”, International Journal of Contemporary Iraqi Studies, 4/3, (2010): 257-273.
Sonat, Ramazan. İşgal Kıskacı Altında Bağdat (1914-1918), Ankara: Berikan Yayınevi, 2021.
Sonat, Ramazan. İttihat ve Terakki Cemiyetinin Irak Misyonu (1908-1914), Ankara: Berikan Yayınevi, 2022.
Sonat, Ramazan. “El Aneze Aşireti Ekseninde Birinci Dünya Savaşı’nın Gölgesinde Devlet-Aşiret İlişkisi ve Yansımaları Üzerine Bir Tarih Kritiği”, History Studies, 10/4, (June 2018): 167-187.
Sonat, Ramazan. “Bir Arap Aşiretinin XX. Yüzyılın İlk Çeyreğinde Irak, Suriye ve Anadolu Üçgeninde İcra Ettiği Faaliyetler ve Osmanlı Devletinin Bu Faaliyetler Karşısındaki Tutumu: Şammar Aşireti Bağlamında Devletin Aşiretlerle İmtihanı Üzerine Bir Çalışma”, Geçmişten Günümüze Tarih Araştırmaları, edit., Mutlu Adak, Ankara: Gazi Kitabevi, (2020): 351-378.
Ulrichsen, Kristian Coates. “The British Occupation of Mesopotamia, 1914-1922”, The Journal of Strategic Studies, 30/2, (April 2007): 349-377.
Umar, Ömer Osman. Osmanlı Yönetimi ve Fransız Manda İdaresi Altında Suriye (1908-1938), Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2004.
Umar, Ömer Osman. “Milli Mücadele Dönemi Atatürk’ün Ortadoğu Politikası”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 20/1, (Elazığ 2010): 443-470.
Üstün, İsmail Safa. “The Hopeless Struggle of The Ottomans Against The Spread of Shi’a in The 19th Century Province of Baghdad”, M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 33, (2007/2): 69-86.
Vinogradov, Amal. “The 1920 Revolt in Iraq Reconsidered: The Role of Tribes in National Politics”, International Journal of Middle East Studies, 3/2, (1972): 123-139.
Yaslıçimen, Faruk. “Saving the Minds and Loyalties of Subjects: Ottoman Education Policy Against the Spread of Shiism in Iraq During the Time of Abdülhamid II”, Dîvân, 21/41, (2016/2): 63-108.
Yaslıçimen, Faruk. “Sunnism versus Shi’ism? Rise of the Shi’i Politics and of the Ottoman Apprehension in Late Nineteenth Century Iraq”, Unpublished Master Thesis, Bilkent University, Ankara 2008.
Yaslıçimen, Faruk. “Osmanlı Devleti’nin İran Eksenli Irak Siyaseti ve 19. Yüzyılda Bürokratik Bilgi Üretimi”, Gelenek ve Modernite Arasında Bilgi ve Toplum, edit., M. Hüseyin Ercan, İstanbul: Yedirenk Yayınları, 2013.
3. İnteraktif Kaynaklar
https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/seyh-ahmed-es-serif-es-senusi-1873-1933 Erişim Tarihi: 05.06. 2022.