Kudüs’te Bir Tenkiziyye Medresesi: Osmanlı Tatbikinde Hayrî Bir Vakıf Eserin Akara Tebdîli Mümkün Müdür?

Çalışma, Şam Naibi Emîr Tenkiz tarafından Kudüs’te kurulan Tenkiziyye Medresesi ve vakfını vakfiyesi bağlamında inceleyerek, medresenin tarihi gelişimine ilişkin bir değerlendirme sunmayı amaçlamaktadır. Zira medrese binası 16. yüzyıldan itibaren Kudüs Kadısı tarafından kullanılmıştır. Öte yandan, her ne kadar medresenin ve vakfının kuruluşuna ilişkin bazı çalışmalar bulunsa da vakfın tarih içerisindeki serüvenini takip eden çalışmalara olan ihtiyaç devam etmektedir. Bu bağlamda çalışma üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde medreseyi vakfeden Emîr Tenkiz ve vakfettiği medrese tanıtılacaktır. İkinci olarak, medresenin yönetimi, görevli istihdamı, medreseye vakfedilen akarlar vakfiyesinde belirtildiği şekliyle incelenecektir. Vakfın tarihi gelişimine ilişkin Kudüs Şer‘iye Sicillerinde, Osmanlı arşiv kayıtlarında ve diğer tarihi belgelerde yer alan vakıf kayıtlarına da başvurulacaktır. Üçüncü bölümde, medrese binasının Osmanlı Dönemindeki kullanım değişikliği, Osmanlı’da mevcut diğer uygulamalarla karşılaştırılarak, gerekçeleri ile değerlendirilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Kudüs, medrese, Tenkiz, Tenkiziyye Medresesi, vakıf, Osmanlı Tarihi

Madrasa Tankiziyya in Jerusalem: Was it possible for a Charitable Waqf Property to be turned into an Asset in Ottoman Practice?

This study aims to present an evaluation of the historical development of the Tankiziyya Madrasa and its waqf established by al-Amir Tankiz in Jerusalem in relation to its waqfiyya. Because the madrasa building had been used as shariah court by the kadi (judge) of Jerusalem from the 16th century. On the other hand, although a number of studies have explored the establishment of the madrasa and its waqfiyya, there is a continuing need for studies that follow the changing nature of this institution over time. In this context, the study consists of three parts. In the first part, the endower and the madrasa will be introduced. In the second part, the administration of the madrasa, the employement of the officials, the assets dedicated to the madrasa will be examined as situated in the waqfiyya. In the third part, changes in the functions of the madrasa in the Ottoman period will be discussed in relation to the other similar applications in the Ottoman State with its reasons.

Keywords:

Jerusalem, madrasa, al-Madrasa al-Tankiziyya, Ottoman History,

PDF

___

1. Arşiv Kaynakları
FİLİSTİN:
İhyâu’t-Turâs ve’ş-Şuûnu’d-Dîniyye Müessesetu İhyâu’t-Turâs ve’l-Buhûsu’l-İslamiyye Arşivi, Abu Dis
Kutu No:53, Dosya No: 3/6/0/3/1284/13, Belge No:4.
Kutu No:66, Dosya No:3/6/1/52/1330/13, Belge No: 10, 12, 13, 14, 15,16,17,18,19,20,26, 31, 32,35.
TÜRKİYE:
Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA)
Atîk (Hazîne) Defterleri/ Hurûfât ya da‘Askerî Rûznâmçe Defterleri:
515: 73/81; 1119/110/32; 1128: 68/15; 1139/87/23; 1139/87/24; 1139/87/30; 1139/87/31; 1112/1/67.
Vakfiye Defterleri:
571: 137/59; 601-1: 55/63; 989: 48/38; 1759.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
BOA, ADVNS.AHK.ŞM (4): 85/3.
2. Yayınlanmış Eserler
Abdulmehdî, Abdulcelil Hasan. el-Medâris fî Beyti’l-Makdîs fi’l-Asreyni’l-Eyyûbî ve’l- Memlûkî. Amman: Mektebetü’l-Aksâ, 2009.
Akgündüz, Ahmed. İslam Hukukunda Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi, 2. Baskı. Ankara: TTK Yay., 1988.
el-‘Arif, ‘Arif. el-Mufassal fî Târîhi’l-Kuds. Kudüs, 1961.
el-‘Arif, ‘Arif. Tarîh-i Kubbetü’s-Sahratullahü’l-Müşerrefe ve’l-Mescidü’l-Aksâ ve limahhatu ‘an Târîhi’l-Kuds. Kudüs: Mektebetü’l-Endülüs, 1947. el-Aselî, Kamil Cemil. “Kudüs,” Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.26 (2002), ss. 334– 338.
Bakhit, M. Adnan. The Ottoman Province of Damascus in the Sixteenth Century. Beyrut: Librarie du Liban, 1982.
Berki, Ali H. Vakfa Dair Yazılan Eserler ile Vakfiye ve Benzeri Vesikalarda Geçen Istılah ve Tabirler. Ankara: VGM Yay., 1966.
Bernardini, Michele. “Popular and symbolic iconographies related to Haram al-Sharif during the Ottoman period,” S. Auld and R. Hillenbrand (ed.), Ottoman Jerusalem, the living city: 1517-1917. (London: Altajir World of Islam Trust, Jerusalem 2000), ss. 95-103. Burgoyne, Michael H. Mamluk Jerusalem: An Architectural Study. London: Published on behalf of the British School of Archaeology in Jerusalem by the World of Islam Festival Trust, 1986.
Canaan, Taufik. “Water and ‘The Water of Life’ in Palestinian Supersitition”, Journal of the Palestine Oriental Society 9: 57 (1929), ss. 57-69.
Evliyâ Çelebi, Seyahatnâme (Hatay, Suriye, Lübnan, Filistin). Haz. Ismet Parmaksızoğlu. Ankara: K.T.B. Yay., 1982.
Goitein, S. D. and Grabar, Oleg. “al-Kuds”, Encyclopedia of Islam, Second Edition, Vol. V. Leiden: E.J. Brill, 1978, ss. 322-344.
Grabar, Oleg. “A New Inscription from the Haram al-Sharif in Jerusalem,” Jerusalem, Vol. IV, Constructing the Study of Islamic Art. Hampshire: Ashgate Publishing Limited, 2005, ss. 47-58.
Gül, Muammer. “11-13 yüzyıllarda Kudüs,” Doktora tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ, 1997.
Heffening, W. “Waqf”, Encyclopedia of Islam, Second Edition. Leiden: E. J. Brill, 1934, ss. 1096- 1103.
Hijjih, Shawkat Ramadan and el-Tel, Othman Ismael. “al-Madrasat al-Tankiziyya fi al-Quds: namudhajaan li-idarat al-madaris wa awqafiha fi al-asr al-Mamluki [Al-Tankiziya School in Jerusalem: A Model for the Management of Schools and their Endowments in the Mamluk Period,” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 56:1 (2015), ss. 77-106.
Köprülü, Fuad. “Abdâl”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ans., c. 1, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1988, s. 61.
Köprülü, Fuad. “Vakıf Müessesesi ve Vakıf Vesikalarının Tarihi Ehemmiyeti,” Vakıflar Dergisi, S. 1, Ankara, 1938, ss. 1-6.
al-Madani, Ziad Abdel Aziz. Evkâfu’l-Quds fî karn es-sâmin al-aşar al-mîlâdî, 1112 H./ 1700 M.- 1214 H./ 1799 M. Amman: Vezâreu’s-Sakâfe, 2011.
al-Maghribi, Abdurrahman. “Târîh al-Madrasah al-Tankiziyyah fî al-Quds”, Mecelletu’l- Câmi‘atu’l-İslâmiyye li’l-Buhûsu’l-İnsâniyye, vol. 20/2 (2012), ss. 481-528.
Orbay, Kayhan. “Vakıfların Bazı Arşiv Kaynakları (Vakfiyeler, Şeriyye Sicilleri, Mühimmeler, Tahrir Defterleri ve Vakıf Muhasebe Defterleri)”, Vakıflar Dergisi, 39 (2005), ss. 27–41. Ömer Hilmi Efendi. İthaf-ül-ahlâf fî ahkâm-il-evkaf. Ankara: VGM Yay., 1977.
Öztürk, Nazif. Türk Yenileşme Tarihi Çerçevesinde Vakıf Müessesesi. Ankara: TDV Yay., 1995.
Pedersen, Johns. “Mescit”, İslam Ansiklopedisi, C. VIII, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yay., 1993, s. 54.
Powers, David S. “Revenues of Public Waqfs in Sixteenth Century Jereusalem”, Archivum Ottomanicum,Vol. 9, Germany: Wiesbaden,1984, ss. 163-202.
Salameh, Khadr. “Aspects of the Sijills of the Shari`a Court in Jerusalem,” Ottoman Jerusalem: The Living City, 1517- 1917. Sylivia Auld and Robert Hillenbrand, der., Londra: Altajir World of Islam Trust, 2000, ss. 103-144.
Schacht, Joseph. “Early Doctrines on Waqf,” Fuad Köprülü Armağanı. İstanbul: Osman Yalçın Matbaası, 1953.
Singer, Amy. Kadılar, Kullar, Kudüslü Köylüler. Çev. Sema Bulutsuz, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
Singer, Amy. Osmanlı’da Hayırseverlik - Kudüs 'te Bir Haseki Sultan İmareti, çev. Dilek Şendil. İstanbul: Yeni Türkiye Yurt Yay., 2004.
Tanman, Baha ve Çobanoğlu, A. Vefa. “Osmanlı Döneminde Kudüs: Kent Dokusu, Mimarlık ve Çini Sanatına İlişkin Bir Araştırmanın İlk Sonuçları,” Ortadoğu'da Osmanlı Dönemi Kültür İzleri Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri (25-27 Ekim 2000, Hatay). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yay., 2001, ss. 519-528.
Tibawi, Abdüllatif. The Islamic Pious Foundations in Jerusalem. London, 1978.
Tomar, Cengiz. “Kudüs” (Memlükler Dönemi), Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 26, İstanbul, 2002, s. 334.
Tütüncü, Mehmet. Turkish Jerusalem (1516–1917), Ottoman Inscriptions From Jerusalem and Other Palestinian Cities. Netherlands: SOTA, 2006.
el-‘Uleymî, Mucireddîn el-Hanbelî. el-Ünsü’l-Celîl bi-Târîhi’l-Kudsi ve’l-Halîl, c. II. Amman, 1973.
Uzunçarşılı, İsmail H. Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilâtı. Ankara: TTK Yay., 1988.
Van Leeuwen, Richard. Bir Osmanlı Şehri: Şam, Vakıflar ve Şehir. İstanbul: Küre Yay., 2012. Yediyıldız, Bahaeddin. “XVIII. Asır Türk vakıflarının iktisadî boyutu,” Vakıflar Dergisi, c. XVIII, Ankara: VGM Yay., 1984, s.5-41 .
Yediyıldız, Bahaeddin. “Vakıf”, İslam Ansiklopedisi, C. XIII, (İstanbul: MEB Yay., 1986), s. 153.
Yediyıldız, Bahaeddin. “Vakıf Müessesesinin XVIII. Asırda Kültür Üzerindeki Etkileri,” Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi, yay. O.Okyar, H.İnalcık, Ankara, 1980, ss. 157-159.
Yediyıldız, Bahaeddin. XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi, Bir Sosyal Tarih İncelemesi. Ankara: TTK Yay., 2003.
Ze’evi, Dror. Kudüs: 17. Yüzyılda Bir Osmanlı Sancağında Toplum ve Ekonomi. Çev. S. Çağlayan, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2000.

Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi-Cover

Yayın Aralığı: Yılda 4 Sayı
Başlangıç: 2015
Yayıncı: Selim Hilmi Özkan

Arşiv

Sayıdaki Diğer Makaleler