Osmanlı Devleti’nin Bilinen En Eski (1495-1496) Bütçesi ve 1494-1495 Yılı İcmali

Osmanlı bütçeleri devletin gelir ve giderlerinin takip edilebileceği en güvenilir kaynaklardandır. İktisat tarihi literatüründe incelenmiş olan bütçelerin en eskisi 16. yüzyıla aittir. Bu makalede şimdiye kadar tespit edilmiş arşiv kaynaklı en erken tarihli bütçe (1495-96) ile bir önceki yılın bütçe icmali (1494-95) incelenmektedir. Osmanlı fetih politikasının merkezi hazinenin gelir yapısı üzerindeki belirgin etkisi bütçeden kolaylıkla izlenebilmektedir. Cizye kalemi toplam bütçe gelirlerinin yarısından çoğunu oluşturmuş ve neredeyse tamamı Rumeli eyaletinden tahsil edilmiştir. Mukataa gelirleri ise bütçe içinde ikinci büyük paya sahiptir. Bütçe tarihinden 30 yıl sonra mukataa gelirleri hem miktar hem de oran olarak birinci sıraya yükselmiştir. 1495-96 bütçesinde avarız ve nüzül adı altında gelir kaydı yoktur, 1525 bütçesinde ise avarız ve nüzül vergisi düzenli tahsil edilmeyen çeşitli paralar başlığı altında üçüncü büyük gelir kalemi olarak kaydedilmiştir. 1495-96 bütçesi gelir yapısının yaklaşık 2/3’ünü üretime bağlı olmayan vergi gelirleri oluşturmaktadır. Hem 1494-95 yılı icmalinde hem de 1495-96 bütçesinde Rumeli eyaletinden tahsil edilen vergiler bütçedeki giderlerin tamamını karşılamış, hatta bütçe fazlası gerçekleşmiştir. Gelir-gider dengesi, 1494-95’te gelir tahsilindeki artıştan, 1495-96’da ise harcamalardaki azalmadan kaynaklanmıştır

Anahtar Kelimeler:

bütçe, icmal, cizye, mukataa, gelir, gider, Anadolu eyaleti, Rumeli eyaleti.

PDF

___

BOA, Bab-ı Defterî, Başmuhasebe Kalemi (D.BŞM), 569. BOA, Bab-ı Defterî, Mensuhat Kalemi (D.MNS), 1/19. İBB, Atatürk Kitaplığı, Muallim Cevdet, 91. TSMA, Defter Tasnifi, 2143, 2198.0001-2, 2238.0001, 2588.0001, 4951, 9893.0001, 10730.0001-2. Abdullah b. Muhammed Mazenderani, Risâle-i Felekiyye, haz. Walther Hinz, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag GMBH 1952. Akgündüz, Ahmet: Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, II, İstanbul: FEY Vakfı 1990. Barkan, Ömer Lütfi: XV ve XV’inci Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esasları, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türkiyat Enstitüsü Neşriyatı 1943. ........: “H. 933-934 (M. 1527-1528) Mali yılına ait bir bütçe örneği”, İÜİFM, XV, 1-4 (1953-1954), s. 251-329. Çakır, Baki: “Geleneksel Dönem (Tanzimat Öncesi) Osmanlı Bütçe Gelirleri”, Osmanlı Maliyesi: Kurumlar ve Bütçeler, I, haz. Mehmet Genç-Erol Özvar, İstanbul: Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi 2006, s. 167-195. Danişmed, İsmail Hâmi: İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, V, İstanbul: Türkiye Yayınevi 1971. Fatih Sultan Mehmed: Atam Dedem Kanunu: Kanunnâme-i Âl-i Osman, haz. Abdülkadir Özcan, İstanbul: Yitik Hazine Yayınları 2012. Genç, Mehmet - Özvar, Erol (haz.): Osmanlı Maliyesi: Kurumlar ve Bütçeler, 2 C., İstanbul: Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi 2006. Hinz, Walther: İslâm’da Ölçü Sistemleri, çev. Acar Sevim, İstanbul: Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi 1990. Hoca Sadettin Efendi: Tacü’t-tevarih, V, haz. İsmet Parmaksızloğlu, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları 1992. İnalcık, Halil: “Filori”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XIII (İstanbul 1996), s. 106-107. ........: “Rumeli”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XXXV (İstanbul 2008), s. 232-235. Kütükoğlu, Mübahat S.: “Defterdar”, TDV İslâm Ansiklopedisi, IX (İstanbul 1994) s. 94- 96. Mehmed Arif: “Kanunnâme-i Âl-i Osman’ın Takdimi”, TOEM, 13 (1 Nisan 1328)’den ayrıbasım, İstanbul, 1330. Mehmed Süreyya: Sicill-i Osmanî, IV, haz. Nuri Akbayar, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları 1996. Nişancı Mehmed Paşa (Muhammed b. Ramazan): Nişancı Tarihi, Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, no. 04234-001. Özdeğer, Hüseyin: 1463-1640 yılları Bursa Şehri Tereke Defterleri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Türk İktisat ve İçtimaiyat Tarihi Araştırmaları Merkezi 1988. Pamuk, Şevket: Osmanlı İmparatorluğu’nda Paranın Tarihi, İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı 1999. Sahillioğlu, Halil: “Dirhem”, TDV İslâm Ansiklopedisi, IX (İstanbul 1994), s. 368-371. ........: “1524-1525 Osmanlı Bütçesi”, İÜİFM Ord. Prof. Ömer Lütfi Barkan’a Armağan, XLI, 1-4 (1985), s. 415-452. ........: “Osmanlı Para Tarihinde Dünya Para ve Maden Hareketinin Yeri (1300-1750)”, ODTÜ Gelişme Dergisi: Türkiye İktisat Tarihi Üzerine Araştırmalar Özel Sayısı (1978), s. 1-38. ........: “Ömer Lütfi Barkan”, İÜİFM Ord. Prof. Ömer Lütfi Barkan’a Armağan, XLI, 1-4 (1985), s. 3-38. Tabakoğlu, Ahmet: “XVII-XVIII. Yüzyıl Osmanlı Bütçeleri”, İÜİFM Ord. Prof. Ömer Lütfi Barkan’a Armağan, XLI, 1-4 (1985), s. 389-414. ........: Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı Maliyesi, İstanbul: Dergah Yayınları 1985. ........: Türkiye İktisat Tarihi, İstanbul: Dergah Yayınları 2012. Vryonis, Speros: “Laonicus Chalcocondyles and the Ottoman Budget”, International Journal of Middle East Studies (IJMES), 7 (1976), s. 423-432. Yücel, Yaşar (haz.): “Kitâb-ı Müstetâb” Osmanlı Devlet Teşkilâtına Dâir Kaynaklar, Ankara: Türk Tarih Kurumu 1988, s. 1-46.