İran'da Modernleşme Süreci ve Tarih Yazımında Milliyetçi Düşüncenin Gelişimi
Bu makalede XX. yüzyılda İran’da ortaya çıkan ideolojik eğilimler ışığında modern İran tarih yazıcılığının düşünsel kökenleri üzerinde durulmuştur. Tarih yazıcılığına etki eden faktörler tartışma konusu yapılmıştır. Öncelikle modernleşme kavramına kısaca değindikten sonra İran’da modernleşme hamlelerine yer verilmiştir. Özellikle modernleşmenin getirdiği bilimsel yaklaşımlar ve İran aydını üzerindeki etkisine dikkat çekilmiştir. Tarihçinin modern dönemde sosyal ve siyasal değişimlerden kaynaklanan bir kimlik sorunu ile karşı karşıya kaldığı belirtilmiştir. Bu süreçte yoğunlukla modern milliyetçi yaklaşımların, tarih yazıcılığının temel ideolojik söylemlerini nasıl inşa ettiği sorusuna yanıt aranmıştır. Bunun yanında tarihçinin kimlik yapısı, tarih yazıcılığında önemli bir husus olarak değerlendirilmiştir. Çalışmada Mîrzâ Feth Ali Ahundzâde, Mîrzâ Ağa Han Kirmânî, Celâleddîn Mîrzâ gibi isimlerin, milliyetçi yaklaşımın temellerini atan düşünürler olarak tarihçiler üzerindeki etkisine yer verilmiştir. Ayrıca modern milliyetçi yaklaşımın kök salmasında Berlin Halkası olarak bilinen tarihçi ve yazarların çalışmalarına değinilmiştir. Bu yazarların Kâve, Îrânşehr ve Âyende dergilerinde çıkan yazılarının sadece tarihsel metinler olmadığı, aynı zamanda milliyetçi ideolojinin sistemli olarak geliştirilmesi için bir perspektif sunduğu vurgulanmıştır. Bu bağlamda Seyyid Hasan Takīzâde, Mahmûd Afşar ve Seyyid Ahmed Kesrevî’nin modernleşme çerçevesinde İran toplumunun kimlik inşasına dönük çabaları ele alınmıştır.
Anahtar Kelimeler:
Modernleşme, Milliyetçilik, Tarih Yazıcılığı, Kimlik İnşası
The Modernization Process in Iran and the Development of Nationalist Thought in Historiography
This article focuses on the intellectual origins of modern Iranian historiography in the light of the ideological trends that emerged in Iran in the twentieth century. The factors affecting historiography are discussed. First of all, after briefly touching upon the concept of modernization, the modernization moves in Iran are discussed. Particular attention is drawn to the scientific approaches brought by modernization and its impact on Iranian intellectuals. It was stated that the historian faced an identity problem arising from social and political changes in the modern period. In this process, an answer to the question of how modern nationalist approaches constructed the basic ideological discourses of historiography was sought. In addition, the identity structure of the historian is evaluated as an important issue in historiography. In the study, the influence of names such as Mirza Fath Ali Akhundzadeh, Mirza Aqa Khan Kermani, Jalaluddin Mirza on historians as thinkers who laid the foundations of the nationalist approach is included. In addition, the works of historians and writers known as the Berlin Circle in the rooting of the modern nationalist approach are mentioned. It is emphasized that the writings of these writers, which appeared in the journals Kaveh, Iranshahr and Ayandeh, were not only historical texts but also provided a perspective for the systematic development of nationalist ideology. In this context, the efforts of Sayyid Hasan Taqizadeh, Mahmoud Afshar and Sayyid Ahmad Kasrawi towards the identity construction of Iranian society within the framework of modernization are discussed.
Keywords:
Modernization, Nationalism, Historiography, Identity Construction,
___
- Ali Bigdeli-Hüseyin Pendâr, “Takīzâde ez Tecdidgerâyî ta Ferengi Maabî”, Pejuheşhâ-yi Târihî Dânişkede-yi Edebiyat ve Ulum-i İnsanî-Dânişgâh-i İsfahan, 1392/2013, c. 5, sy. 2, s. 1-18.
- Ali Asgar Bigdeli-Sepide Afşâr Rızâî-Mehdî Gûlcân-Alirızâ Alisûfî, “Rızâ Şah ve Proje-yi Târîhnevîsî-yi Nasyonalistî der İran”, Câmeaşinâsî-yi Târîh, Tahran 2018, s. 44-47.
- Berger, Peter L.-Berger, Brigitte-Kelner, Hansfried, Modernleşme ve Bilinç, çev. Cevdet Cerit, İstanbul: Pınar Yayınları 2000.
- Erkilet Başer, Alev, Ortadoğu’da Modernleşme ve İslâmî Hareketler, İstanbul: Yöneliş Yayınları 2000.
- Ervand Abrahamian, Modern İran Tarihi, çev. Dilek Şendil, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları 2014.
- Fakhreddin Azimî, “Historiography in the Pahlavi Era”, A History of Persian Literature, Volume X: Persian Historiography, ed. Charles Melville, London: I. B. Tauris 2012, s. 367-435.
- Fatemeh Rızâyî-Muhammed Taki Muhtarî, “Tesir-i Halke-yi Berlin ber Rûşenfikrân-i Millîgerâyî-yi Asr-i Rızâ Şâh”, Târîh-i Îrân, 1393/2014, c. 28, , s. 103-117.
- Ferîdun Âdemiyyet, Emîr-i Kebîr ve İran, Tahran: Çâphâne-yi Harezmî 1362/1983.
- Ferşid Dilmakanî, “Zarurethâ-yi Siyâsetgûzerî-yi Huvviyet-i Millî ez Dide-yi Rûşenfikrân-i Îrânî”, Faslnâme-yi Siyâset, 1395/2016, c. 3, sy. 12, s. 26-37.
- Firoozeh Kashani-Sabet, “Cultures of Iranianness: The Evolving Polemic of Iranian Nationalism”, Nikki Keddie-Rudi Matthee (Eds), İnteractions in Culture and Cultural Politics, University of Washington Press 2002, s. 162-181.
- Fîrûz Kazemzadeh, “Iranian Historiography”, Historians of the Middle East, ed. Bernard Lewis-P. M. Holt, Oxford: Oxford University Press 1962, s. 431.
- Giddens, Antony, Modernliğin Sonuçları, çev. Ersin Kuşdil, İstanbul: Ayrıntı Yayınları 2016.
- Gobineau, A., The Inequality of Human Races, çev. Adrian Collins, London: Heinemann 1915, s. 205–212.
- Homa Katouzian, “Sayyed Hasan Taqizadeh: Three Lives in a Lifetime”, Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East, Duke University Press 2012, s. 195-213.
- Îrec Afşar, Râhnemâ-yi Tahkîkât-i Îrânî, Tahran: Çâphâne-yi Behmen 1349/1972. Kamyar Abdi, “Nationalism, Politics and the Development of Archaeology in Iran”, American Journal of Archaeology, 2001, c. 105, s. 52-76.
- Keddie, Nikki-Matthee, Rudi (Eds), Iran and the Surrounding World: Interactions in Culture and Cultural Politics, Seattle: University of Washington Press 2002.
- Kurtuluş, Rıza, “Kaçarlar: Kültür ve Medeniyet”, DİA, c. 24, s. 53-54. Lapidus, Ira M., İslâm Toplumları Tarihi (Cilt 2), çev. Yasin-Mevlüde Aktay, İstanbul: İletişim Yayınları 2010.
- Lorentz, John H., Historical Dictionary of İran, UK: The Scarecrow Press 2007.
- Majid Ostovar, “Nakş-i Rûşenfikrân-i Îrânî der Hemsosâzî-yi Îrân-i Bâstân ve Tecdid der Asr-i Rızâ Şâh”, Rahyafthâ-yi Siyâsî ve Beynelmilelî, 1390/2011, c. 17, s. 119-156.
- Metin, Celal, Emperyalist Çağda Modernleşme: Türk Modernleşmesi ve İran (1800-1941), Ankara: Phoenix Yayınevi 2011.
- McNeil, William, Avrupa Tarihinin Oluşumu, çev. Yusuf Kaplan, İstanbul: Külliyat Yayınları, 2011.
- Mohamad Tavakoli-Targhi, Refashioning Iran: Orientalism, Occidentalizm and Historiography, St. Antony’s Series, Houndmills: Palgrave 2001.
- Munslow, Alun, Tarihin Yapısökümü, İstanbul: Ayrıntı Yayınları 2000.
- Özgüdenli, Osman G., “İran”, DİA, c. 22, s. 396-400.
- Rızâ Bigdelo, “Milliyetçi Tarihyazımı ve Modern İran Devletinin Oluşumu”, İran’da Tarih Kaynakları ve Tarih Yazımı, ed. Serhan Afacan- Şefaattin Deniz Abdülkadir Macit, İstanbul: İlem Yayınları 2021, s. 477-492.
- Rızâ Bigdelo-Serya Morsalî, “Bâznemâyî-yi Huvviyetnejâdî der Kitâbhâ-yi Dersi Târîh-i Medâris-i İbtidâî ve Debiristan der Devre-yi Pehlevî-yi Evvel”, Mutâlaât-i Târîh-i Ferheng-i Pejûheşnâme-yi Encümen-i Târîhî, 1396/2017, c. 9, sy. 34, s. 1-24.
- Sander, Oral, Siyasî Tarih 1918-1994, Ankara: İmge Kitabevi 2008.
- Scott, Kamran-Marashi, Afshin (Eds), Rethinking Iranian Nationalism and Modernity, Austin: University of Texas Press 2014.
- S. M. Rızâ Sadesî-M. Hasan İlâhizâde, “Te’sir-i Coğrâfyâ-yi İktisadî-yi Kûhistan der Munasebât-i Nizârîyân ve Selçûkîyân”, Pejûheşnâme-yi Târîh-i İctimâʿî ve İktisadî, Pejûheşgâh-i Ulûm-i İnsanî ve Mutâlaât-i Ferhengî, 1393/2014, c. 3, sy. 1, s. 73-88.
- Şâhruh Ahavi, İran’da Din ve Siyaset, çev. Selahattin Ayaz, İstanbul: Yöneliş Yayınları 1990.
- Şanbey, Cemil Ziya, “Leopold Von Ranke Tarihçilere Yol Gösteren Bir Tarih Üstadı”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 1960, c. 18, sy. 3-4, s. 273-289.
- Uçan, Hilmi, “Modernizm/Postmodernizm ve J. Derrida’nın Yapısökümcü Okuma ve Anlamlandırma Önerisi”, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 2009, c. 4, sy. 8, s. 2283-2306.
- Yayla, Atilla, Siyasî Düşünce Sözlüğü, Ankara: Adres Yayınevi 2005.
- Yıldırım, Ergün, “Modernlikten Küreselliğe Medeniyetlerin Paradigmal Dönüşümü”, Modernite ve Dünya Düzenleri, ed. Mesut Özcan- Mustafa Şenel, İstanbul: Klasik Yayınları 2010.
- ISSN: 1309-1557
- Başlangıç: 2009
- Yayıncı: ORTADOĞU ARAŞTIRMALARI DERNEĞİ
Sayıdaki Diğer Makaleler
İran'da Modernleşme Süreci ve Tarih Yazımında Milliyetçi Düşüncenin Gelişimi
Fransız Protektorası Dönemi Ulemanın Rolü
The Transformation of Arab Politics and Arab Voter Behavior in Israeli Elections (1999-2009)
Filistin’de Gizli Yahudi Örgütü Hashomer ve Faaliyetleri (1909-1918)