The role of schemas in understanding places

Mimarlık literatüründe ‘yer’ (place) kavramı, insanlarla fiziki çevrenin amaçlara uygun bir program çerçevesinde buluştuğu (Weisman, 1998, 2001), sosyal anlam içeren bir mekan olarak düşünülebilir. Bu tanımda program, belirli bir yer veya mekanla ilgili deneyimleri, işlev ve kuralları içerir. Yer, insanların belirli amaç ve anlam kazandırdığı bir fiziki çevre olarak sözkonusu mekanla ilgili (algı, biliş, duygu, davranış ve anlam gibi) deneyim araçlarının yanı sıra oradaki deneyimlerimizle ilgili olarak yaptığımız (mahremiyet, kalabalıklık, okunabilirlik, ulaşılabilirlik gibi) atıfları da bir araya getirir (Weisman, 1998, 2001). İnsanlar yerleri, işleyişlerini ve buralarda edindikleri deneyimlerini ‘şema’ olarak adlandırılan bilişsel yapıları aracılığıyla temsil eder ve öğrenirler. Benzer şekilde, yer şemaları da ilgili yerlere dair her türlü bilginin (fiziksel, mekansal, sosyal ve kurumsal gibi) kodlanmasıyla oluşur ve çevreyi algılamamızda önemli bir rol oynar. Mevcut makalede yer şemalarının incelenmesinin ve anlaşılmasının insan-çevre ilişkileri araştırmaları ve ilgili uygulama projeleri için yararlı bir kavramsal çerçeve sunabileceği savunulmaktadır. Bu doğrultuda, öncelikle, yer olgusu ele alınmakta; literatürde sıklıkla kullanılan bu kavramın yeteri kadar iyi tanımlanmadığı vurgulanmakta ve değişik tanımları tartışılmaktadır. Yer deneyimi ile insanların yeri algılaması arasında önemli ölçüde örtüşmeler bulunduğuna dikkat çekildikten sonra ilgili literatür çerçevesinde insançevre ilişkilerinde yer şemalarının önemi vurgulanmakta ve yerlerin ortak (consensual) kavranışının mekan deneyimine olan etkisi ele alınmaktadır. Ardından, yaşlılar için tasarlanmış mekanlarla ilgili uygulamalı bir çalışma örneği sunulmaktadır. İsveç’te yapılmış olan sözkonusu çalışmada araştırmacılar (Küller, 1988, 1991) yaşlılara hizmet veren bir hastanenin yemek odasının tasarımını kullanıcılarının gençliklerinde alışık olduklarına benzer şekilde değiştirmiş; kullanıcıların çalışanlarla birlikte, ev ortamındaki gibi yemek yemelerini sağlamışlardır. Bulgular kullanıcıların bu değişikliğin ardından daha mutlu ve sosyal olduklarını göstermiştir. Anılan çalışma yaşadığımız yerlerin tasarımında yapılacak küçük değişikliklerin bile (örneğin yukarıdaki çalışmada ‘kurum’ şemasından uzaklaşıp ‘ev’ şemasına yaklaşıldığı gibi) kullanıcıları ‘yer’ ile daha uyumlu hale getirebileceğini göstermesi açısından önemlidir. Makalenin ikinci kısmında ise mekan sisteminin oluşma ve gelişme sürecine ilişkin kavramsallaştırmayı özetleyen bir model önerilmektedir. Anılan modelde insan sistemi ile fiziki sistem arasında amaçlar çerçevesinde bir etkileşim olduğu varsayımından hareketle, bu etkileşimden yer örüntülerinin ve yer kimliğinin ortaya çıktığı ve zamanla evrimleştiği; ilgili yer şemalarının da bu evrimleşen sisteme ilişkin algılanan ipuçlarıyla oluşup gelişebileceği önerilmektedir. Ardından, yazarın yaşlılar için mekanlar konusunda önerdiği model çerçevesinde elde ettiği bazı görgül araştırma bulgularından örneklere değinilmekte ve gelecekteki araştırmalar için önerilerde bulunulmaktadır. Sözkonusu bulgular özetle şöyledir: İnsanların destekli yaşam imkanlarına (assisted living facilities) ait yeni oluşmakta olan şemaları, gelişmiş ev ve huzurevi (nursing home) şemalarıyla doğrudan ilişkili olarak gelişmektedir. Yeni gelişmekte olan destekli yaşam imkanları şemalarının ev şemasıyla olumlu, huzurevi şemasıyla ise olumsuz bağlantı içinde olduğu bulunmuştur (İmamoğlu, 2002; İmamoğlu ve İmamoğlu, 2006). Sözkonusu bulgu, yeni gelişen yer şemalarının bunlarla ilişkili yerlerin varolan şemalarından türetildiğine veya onlarla kıyaslanarak geliştiğine işaret etmektedir. Anılan bulgular duyguların ve tanıdıklığın yer oluşumu/kavrayışında önemli etkileri olduğuna işaret etmektedir. Bunun yanısıra yazarın araştırmaları, yaşlıların, yakınlarının ve ilgili kurum ve kuruluşların (örneğin, devlet yönetmelikleri, destekli yaşam imkanları reklamları aracılığıyla) birlikte çalışmasıyla sözkonusu yerlerin işlev ve biçimlerinin değişip gelişebileceğini ve yeni (daha ‘ev’ benzeri) yer örüntülerinin ortaya çıkabileceğini göstermektedir (İmamoğlu, 2002, 2007). Yazarın araştırmalarından çıkan diğer bir bulgu da, yeni oluşmakta olan yerler sözkonusu olduğunda, işlevle ilişkili anlamlandırma veya beklentilerin formla ilgili görsel beklentilerden önce oluştuğu; ancak gelişmiş yer şemalarında bu ikisinin birleşebildiği ve formun, yeri çağrıştırabildiği yönündedir. Diğer bir deyişle, işlev formdan veya fiziki şekilden önce gelmektedir; ancak zamanla, sözkonusu yerle ilgili şemalar geliştikçe, belirli bir fiziki form o yerin sembolü haline gelebilir (örneğin, zihinlerde caminin belirli bir fiziki form ile temsil edilmesi). Ancak, daha zor olsa da zamanla sözkonusu sembolik temsiller de evrimleşebilme potansiyeli taşımaktadır.

PDF

___

AUGOUSTINOS, M., and WALKER, I. (1995) Social Cognition: An Integrated Introduction, Sage, London.

BARKER, R. G. (1968) Ecological Psychology, Stanford University Press, Stanford, CA.

BARTLETT, F. C. (1954) Remembering (First published in 1932), Cambridge University, Cambridge, England.

BREWER, W. F., and TREYENS, J. C. (1981) Role of Schemata in Memory for Places, Cognitive Psychology, 13; 207-30.

BRUMMETT, W. (1997) The Essence of Home: Design Solutions for Assisted Living Housing, Van Nostrand Reinhold, New York.

CANTER (1977) The Psychology of Place, The Architectural Press Ltd,London.

CANTER, D. (1985) Intention, Meaning, and Structure: Social Action in Its Physical Context, Discovery Strategies in the Psychology of Action, eds. G. P. Ginsburg, M. Brenner, and M. von Cranach, Academy, London;171-86.

CANTER, D. (1991) Understanding, Assessing, and Acting in Places: Is an Integrative Framework Possible? Environment, Cognition, and Action, eds. T. Garling, and G. W. Evans Oxford University, New York; 191-209.

CANTER, D. (1997) The Facets of Place, Advances in Environment, Behaviour, and Design, 4, eds. G.T. Moore and R.W. Marans, Plenum, New York;109-47.

CHERULNIK, P. D. (1991) Reading Restaurant Façades: Environmental Inference in Finding the Right Place to Eat, Environment and Behaviour, 23 (2) 150-70.

CHERULNIK, P. D., and BAYLESS, J. K. (1986) Person Perception in Environmental Context: The Influence of Residential Settings on Impressions of Their Occupants, The Journal of Social Psychology, 126(5) 667-73.

CHERULNIK, P. D., and SOUDERS, S. B. (1984) The Social Contents of Place Schemata: People are Judged by the Places Where They Live and Work, Population and Environment, 7 (4) 211-33.

CHERULNIK, P. D., and WILDERMAN, S. K. (1986) Symbols of Status in Urban Neighborhoods: Contemporary Perceptions of Nineteenth- Century Boston, Environment and Behaviour, 18 (5) 604-22.

DAY, K., CARREON D., and STUMP C. (2000) The Therapeutic Design of Environments for People with Dementia: A Review of the Empirical Research, Gerontologist, 40 (4) 397-416.

DEVLIN, K., and NASAR, J. K. (1989) The Beauty and the Beast: Some Preliminary Comparisons of “High” versus “Popular” Residential Architecture and Public versus Architect Judgments, Journal of Environmental Psychology, 9; 333-44.

FISKE, S. T., and TAYLOR, S. E. (1984) Social Cognition, Random House, New York.

FISKE, S. T., and TAYLOR, S. E. (1991). Social Cognition (2nd ed.), McGraw- Hill, New York.

GARFINKEL, H. (1967) Ethnomethodology, Polity, Cambridge.

GEBOY, L. D. (2001) The Place Personality Characteristics of Health Care Settings: Hospital, Medical Clinic and Nursing Home, Presentation at the 32nd Annual Meeting of the Environmental Design Research Association, Edinburgh, Scotland.

GENEREUX, R.L., WARD, L.M., and RUSSELL, J.A. (1995) The Behavioural Component in the Meaning of Places, Readings in Environmental Psychology: Giving Places Meaning, ed. L. Groat, Academic, London;43-55.

GROAT, L. (1982) Meaning in Post-Modern Architecture: An Examination Using the Multiple-Sorting Task, Journal of Environmental Psychology,2; 3-22.

GROAT, L. N. (1984) Book Review of A. Perez-Gomez: Architecture and the Crisis of Modern Science, Journal of Environmental Psychology, 4;183-87.

GUMP, P. V. (1987) School and Classroom Environment, Handbook of Environmental Psychology, v: 1, eds. I. Altman and D. Stokols, John Wiley, New York.

HALL, E. T. (1966) The Hidden Dimension, Doubleday and Company, New York.

HILLIER, B., and HANSON, J. (1984) The Social Logic of Space, Cambridge University Cambridge, England.

İMAMOĞLU, Ç. (2000) Complexity, Liking and Familiarity: Architecture and Non-Architecture Turkish Students’ Assessments of Traditional and Modern House Facades, Journal of Environmental Psychology, 20(1) 5-16.

İMAMOĞLU, Ç. (2002) Toward an Understanding of Place Schema: Societal and Individual-Level Representations of Assisted Living, unpublished Ph.D. dissertation, University of Wisconsin, Milwaukee.

İMAMOĞLU, Ç. (2007) Assisted Living as a New Place Schema: A Comparison with Homes and Nursing Homes, Environment and Behaviour, 39 (2) 246-68.

İMAMOĞLU, Ç. and İMAMOĞLU, E. O. (2006) Relationship between Familiarity, Attitudes and Preferences: Assisted Living Facilities as Compared to Nursing Homes, Social Indicators Research, 79 (2) 235-54.

KAPLAN, S. and KAPLAN, R. (1982) Cognition and Environment: Functioning in an Uncertain World, Praeger, New York.

KAPLAN, R., and KAPLAN, S. (1995) The Experience of Nature: A Psychological Perspective, Ulrich, Ann Arbor, MI.

KRAMPEN, M. (1979) Meaning in the Urban Environment, Pion, London.

KÜLLER, R. (1988) Housing for the Elderly in Sweden, Ethnoscapes, v:2, Environmental Policy, Assessment and Communication, eds. D. Canter, M. Krampen, and D. Stea, Athenaeum, Newcastle upon Tyne; 199-224.

KÜLLER, R. (1991) Familiar Design Helps Dementia Patients Cope, Design Intervention: Toward a More Humane Architecture, eds. W.F.E. Preiser, J.C. Vischer, E.T. White, Van Nostrand Reinhold, New York; 255-267.

LAWTON, M. P. (1980) Environment and Aging, Brooks/Cole, Belmont, CA.

LEE, T. (1970) Urban Neighbourhood as a Socio-Spatial Schema, Environmental Psychology: Man and His Physical Setting, eds. H. M. Proshansky, W. H. Ittelson and L. G. Rivlin, Holt, Rinehart and Winston, Inc., New York; 349-370.

LYNCH, K. (1960) The Image of the City, MIT, Cambridge, Mass.

MANDLER, G. (1982) The Structure of Value: Accounting for Taste, Affect And Cognition: The Seventeenth Annual Carnegie Symposium On Cognition, eds. M. S. Clark and S. T. Fiske, Lawrence Erlbaum Associates, New Jersey; 3-36.

MANDLER, G., (1984) Mind and Body: Psychology of Emotion and Stress, ed. W. W. Norton, New York.

Merriam-Webster’s Collegiate Dictionary (On-line) (2009) Available: http:// www.m-w.com (accessed: July 2009).

MINSKY, M. (1975) A Framework for Representing Knowledge, The Psychology of Computer Vision, ed. P. H. Winston, McGraw-Hill, New York; 211-77.

NASAR, J. L. (1989) Symbolic meanings of house styles, Environment and Behaviour (21) 235-57.

NASAR, J. L. (1998) TheEvaluative Image of the City, Sage, Thousand Oaks.

NEISSER, U. (1976) Cognition and Reality, W. H. Freeman and Company, San Francisco.

PERON, E., PURCELL, A. T., STAATS, H., FALCHERO, S., and LAMB, R. J. (1998) Models of Preference for Outdoor Scenes: Some Experimental Evidence, Environment and Behaviour, 30, (3) 282-305.

PURCELL, A. T. (1987) Landscape Perception, Preference and Schema Discrepancy, Environment and Planning B: Planning and Design, 14;67-92.

PURCELL, T. (1995) Experiencing American and Australian High- and Popular-Style Houses, Environment and Behaviour, 27; 771-801.

RAPOPORT, A. (1977) Human Aspects of Urban Form, Pergamon, Oxford.

RAPOPORT, A. (1988) Levels of Meaning in the Built Environment, Cross- Cultural Perspective in Nonverbal Communication, ed. by F. Poyatos, University of New Brunswick, Toronto; 317-36.

RAPOPORT, A. (1990a) The Meaning of the Built Environment (2nd ed.) University of Arizona, Tucson, Arizona.

RAPOPORT, A.(1990b) History and Precedent in Environmental Design, Plenum, New York.

RAPOPORT, A. (1994) A Critical Look at the Concept ‘Place’, National Geographic Journal of India, 40 (1-4) 31-45.

RAPOPORT, A. (1997) Theory in Environment-Behaviour Studies: Transcending Times, Settings, and Groups, Handbook of Japan- United States Environment-Behaviour Research (Toward a Transactional Approach), eds. S. Wapner, J. Demick, T. Yamamoto, and T. Takahashi, Plenum, New York; 399-421.

REGNIER, V. (1994) Assisted Living Housing for the Elderly: Design Innovations from the United States and Europe, Van Nostrand Reinhold, New York.

RELPH, E. (1976) Place and Placelessness, Pion, London.

ROBINSON, J. W. (1988) Institution and Home: Linking Physical Characteristics to Perceived Qualities of Housing, Looking Back to the Future/Se Retourner Vers L’avenir: Proceedings of the 10th Bienal [Sic] Conference of the International Association for the Study of People and Their Physical Surroundings (IAPS 10), v: 2, July 5-8, eds. H. van Hoogdalem, N. Prak, R. van der Voordt and H. van Wegen, Delft University, Delft, the Netherlands.

ROBINSON, J. W., THOMPSON, T., EMMONS, P., and GRAFF, M. (1984) Towards an Architectural Definition of Normalization: Design Principles for Housing Severely and Profoundly Mentally Retarded Adults, University of Minnesota, Department of Psycho-educational Studies, Minneapolis.

ROSCH, E. (1978) Principle of Categorization, Cognition and Categorization, eds. E. Rosch, B. B. Lloyd, Lawrence Erlbaum Associates, New Jersey; 27-48.

SCHANK, R. C., and ABELSON, R. P. (1977) Scripts, Plans, Goals, and Understanding, Erlbaum, Hillsdale, NJ.

SCHWARZ, B. (1999) Assisted Living: an Evolving Place Type, Aging, Autonomy, and Architecture: Advances in Assisted Living, eds. B. Schwarz and R. Brent, The Johns Hopkins University, Baltimore;185-206.

SILVERSTEIN, M., and JACOBSON, M. (1978) Restructuring the Hidden Program: Toward an Architecture of Social Change, Facility Programming, ed. W. Preiser, Dowden, Hutchinson and Ross,Stroudsburg, PA.

SNODGRASS, J., RUSSELL, J.A., and WARD, L.M. (1988) Planning, Mood, and Place-Liking, Journal of Environmental Psychology (8) 209-22.

STOKOLS, D. (1981) Group X Place Transactions: Some Neglected Issues in Psychological Research on Settings, Toward a Psychology of Situations: An Interactional Perspective, ed. D. Magnusson, Lawrence Erlbaum Associates, New Jersey; 393-415.

STOKOLS, D., and SHUMAKER, S. A. (1981) People in Places: A Transactional View of Settings, Cognition, Social Behaviour, and the Environment, ed. J. H. Harvey, Lawrence Erlbaum Associates, New Jersey; 441-88.

THOMPSON, T., ROBINSON, J. and DIETRICH, M. (1996a) Interdependence of Architectural Features and Program Variables in Community Residences for People with Mental Retardation, American Journal on Mental Retardation, 101 (3) 315-27.

THOMPSON, T., ROBINSON, J., DIETRICH, M., FARRIS, M. and SINCLAIR, V. (1996b) Architectural Features and Perceptions of Community Residences for People with Mental Retardation. American Journal on Mental Retardation, 101 (3) 292-313.

WARD, L.M. and RUSSELL, J.A., (1981) The Psychological Representation of Molar Physical Environments, Journal of Experimental Psychology; General, 110; 163-8.

WARD, L.M., SNODGRASS, J., CHEW, B. and RUSSELL, J.A. (1988) The Role of Plans in Cognitive and Affective Responses to Places, Journal of Environmental Psychology (8) 1-8.

WEISMAN, G. D. (1998) Toward a Model of Architectural Research and Design: Pragmatism, Place and Patterns, Presentation to the Sub- Committee of Environment Behaviour Studies and Working Group of Person-Environment Model in the Architectural Institute of Japan, May 28.

WEISMAN, G. D. (2001) The Place of People in Architectural Design, Architectural Design Portable Handbook: A Guide To Excellent Practices, ed. A. Pressman, McGraw-Hill, New York; 158-70.

WEISMAN, G. D., and MOORE, K. D. (2003) Vision and Values: M. Powell Lawton and the Philosophical Foundations of Environment-Aging Studies, Journal of Housing for the Elderly, 17 (2) 23-37.

WEISMAN, G. D., CHAUDHURY, H. and MOORE, K. D. (2000) Theory and Practice of Place: Toward an Integrative Model, The Many Dimensions of Aging, eds. R. Rubenstein, M. Moss and M. Kleban, Springer, New York.

WICKER, A. W. (1987) Behaviour settings reconsidered: Temporal stages, resources, internal dynamics, context, Handbook of Environmental Psychology, 1, eds. D. Stokols and I. Altman, John Wiley and Sons, New York; 613-53.

ZAJONC, R. B. (1968) Attitudinal effects of mere exposure, Journal of Personality and Social Psychology Monograph Supplement, 9 (2) Pt.2.