Onsekizinci ve 19. yüzyıllar boyunca Ayvalık (Kydonia), Osmanlı İmparatorluğu sınırları içinde önemli bir Rum yerleşmesidir. 1890 yılında 21.666’ya ulaşan nüfusun tamamını Rumlar oluşturur. 1880’lerden itibaren zeytin ve yan ürünlerine dayalı üretimin gelişmesine koşut, bir kıyı kenti olan Ayvalık önemli bir ticaret merkezine dönüşür. Ekonomik alandaki bu başarı, kentte zengin bir kültür ortamının yaratılmasını sağlamıştır. Bu zengin kültürel ortam, 19. yüzyılda gündelik yaşamdan, kentsel dokuyu oluşturan yapı çeşitliliğine kadar pek çok ayrıntıda izlenir. Bu zenginliğe rağmen Ayvalık hakkındaki yazılı ve görsel kaynaklarla, güncel çalışmalar sınırlıdır. Kentle ilgili yeni ve önemli Türkçe kaynaklardan biri, Osmanlı aydını Dr. Şerafeddin Mağmumi’nin (1860?- 1931) “Bir Osmanlı Aydınının Anıları: Yüzyıl Önce Anadolu ve Suriye” adlı anı kitabıdır. Eserin bir bölümünde Dr. Mağmumi Edremit’ten Ayvalık’a gelişini, Ayvalık ve Cunda ile ilgili gözlemlerini ve Ayvalık’tan ayrılarak maceralı bir vapur yolculuğu ile İstanbul’a dönüşünü anlatır. Bu çalışma Dr. Mağmumi’nin Ayvalık’la ilgili yaptığı gözlemlerden yola çıkarak, 1895 yılında Ayvalık’taki doğal ve kentsel çevre ile gündelik yaşamı tasvir etmeyi, böylece mübadele ile kesintiye uğrayan kentsel hafızanın tanımlanmasına katkıda bulunmayı amaçlar. Dr. Şerafettin Mağmumi 1860’lı yıllarda İstanbul’da doğmuş; II Abdülhamit’in baskıcı döneminde bir süre doktorluk yapmışve İttihat ve Terakki Partisi’nin kuruluşunda önemli görevler almıştır. 1890’lı yılların sonunda Paris’e kaçar ve çalışmalarına bir süre orada devam eder. Daha sonra siyasi nedenlerle İstanbul’a dönemediği için Kahire’ye yerleşerek, Mısır Kralı Faruk’un özel doktoru olarak yaşamını sürdürür. 1931 yılında vefat eden Dr. Mağmumi, Kahire’de kaldığı dönem boyunca çeşitli eserler verir. Dr. Mağmumi’nin çalışmaları arasında Anadolu ve Suriye’ye ilişkin anılarını içeren ve bu çalışmaya kaynak olan eser, Cahit Kayra tarafından Osmanlıcadan Türkçeye çevrilmiş ve 2001 yılında yayınlanmıştır. Kayra’ya göre Dr. Mağmumi Osmanlı Devleti’nin sağlık işlerini yürütmek üzere paşa rütbesi ile görevlendirdiği Bongowsky’nin kadrosunda, ülkeyi saran kolera salgını ile savaşmak üzere çalışır. 1894 yılı sonunda aldığı çağrı üstüne, ertesi gün Bursa’ya gitmek üzere yola çıkar. Kasım ayının sonuna kadar Bursa’da kalan Dr. Mağmumi, Aralık ayında Bandırma, Erdek, Balıkesir, Edremit ve Burhaniye (Kemer) ile köylerine gider. 1894 yılı Aralık ayı sonunda Ayvalık’a geçen Mağmumi, burada birkaç hafta kalır. Bu sırada kolera salgını konusunda Adana, Beyrut ve Şam’da incelemeler yapacak olan heyetin müfettişliğine atanan Mağmumi, İstanbul’a dönmesi için bir telgraf alır. Bu telgraftan iki gün sonra gelecek vapurla İstanbul’a dönmek üzere, hazırlık yapar ve Ocak ayının 11. günü (1895) Ayvalık’tan ayrılır. Dr. Mağmumi’nin anıları Ayvalık’taki sağlık koşullarından çok, kentin morfolojik özelliklerine, yapı türleri ve kullanımlarına; gündelik hayattan, üretim ve ticaret hayatına kadar farklı konulardaki tanımları içerir. Yazar bir yandan kentteki büyük ve sayıca çok kiliseleri, Mısır mimarisi tarzında olduğunu düşündüğü okulları, kaldığı Burgala hanını anlatırken; bir yandan da gündelik hayata katıldığı gazino ve kahveleri, bu mekânlardaki insanların eğlence biçimlerini, içilen içkileri, kadın ve erkeklerin davranış kalıplarını ve giyimlerini anlatır. Ondokuzuncu yüzyılda zengin bir kent olan Ayvalık’taki zeytinyağı, sabun ve deri üretimini, kentin nasıl bir bolluk içinde olduğunu ve fiyatların ne kadar düşük olduğunu gün be gün aktarır. Çalışmanın ilk bölümü Dr. Mağmumi ile birlikte Ayvalık’ın 19. yüzyıldaki tarihine ilişkin kısa bir tanım içerir. İkinci bölüm, Mağmumi’nin gözüyle kenti ve ketteki sosyal yaşamı aktarırken, onun betimlemeleri daha önce yayınlanmamış eski fotoğraflarla görselleştirilir. Makalenin ortaya çıkış amacını oluşturan bu bölümde, Mağmumi’nin kentte izlediği rota, yaptığı göndermelerdeki izler ve yapılar,araştırılarak döneme ait fotoğraflarla ilişkilendirilmiş ve kentteki konumları belirlenerek bu amaçla hazırlanan bir harita üzerinde işlenmiştir. Böylece Ayvalık’ın 1985’deki kentsel resmi yeniden tanımlanmış ve bu resim Mağmumi’nin günlük hayata ilişkin betimlemeleri ile zenginleştirilmeye çalışılmıştır. Çalışmanın son bölümünde Mağmumi’nin betimlemelerinin bugünkü Ayvalık’ta, mekâna ve gündelik yaşama yansımalarına ilişkin yorumlar yer alır. Ayvalık’taki kentsel dokunun geniş çapta korunmuş olduğu ve hatta kentsel işlevlerin de aynı konumlarda devam ettiği; dolayısı ile kentsel hafızanın izlerinin, yaşanan büyük travmaya -mübadele- rağmen, fiziksel mekânda devam ettiği saptanmıştır. Mağmumi’nin aktardığı gazino ve kahvelerle, bunların kuzeyindeki çarşı ve gümrüğü içeren bölgede sadece işlevler değil, sokaklar da mübadele öncesindeki isimlerini sürdürmektedirler. Kent meydanının güneyindeki depolar bölgesi, buradaki işlevler kent dışına taşındığı için boşalmıştır. Ancak tüm bozulmuşluklarına rağmen yapılar sürekliklerini korurlar. Kilise, hastane ve okul gibi yapıların bir kısmı işlevleri devam ettiği sürece korunmuş, merkezden uzak olup işlev değiştiren ya da boş kalanlar ise maalesef yitirilmişlerdir. Bu korunmuşluğun yanısıra, kentsel hafıza açısından büyük kayıplar da vardır. Bunlar arasında en önemlileri, Sakarya tepesinde yer alan konumu ve büyüklüğüyle kentsel referans olan Prophet İlias Kilisesi, 1890’larda Ayvalık’taki sosyal hayatın önemli parçası olan Ayvalık Akademisi ve kent siluetinin önemli elemanları olan, yükseklikleri nedeniyle depremlerden en çok zarar gören tuğla fabrika bacaları sayılabilir. Ayvalık’taki kentsel doku Dr. Mağmumi’nin sunduğu izler ve bilgilerle ilişkilendirildiğinde, kentin 19. yüzyıl sonundaki resmi ve soysal yaşamı yeniden tasvir edilebilmektedir. Mağmumi’nin izinden giderek yeniden keşfedilen, kentin 19. yüzyılına göndermeler yapan araştırmada sunulan izler ve yapılar korunarak, kentin geleceğe yönelik kentsel hafızası tanımlanıp canlandırılırsa, bu çalışm