Göbekli Tepe Üzerine Bir Değerlendirme: “Kutsal Alan”, “Hiyeroglif”, “Şölen”, “İşbirliği” ve Diğerleri

Türkiye’nin güneydoğusunda, Şanlıurfa’nın 15 km kuzeydoğusunda bulunan Göbekli Tepe, konum olarak avcı-toplayıcılıktan tarıma geçiş sürecinin yaşandığı bölgenin tam ortasında kalır. Bu alan, çakmaktaşı işleyicileri ve silah imal edenler tarafından inşa edilmiş ve radyo karbon analizleri neticesinde de en az 1400 yıllık bir süre boyunca kullanıldığı tespit edilmiştir. Göbekli Tepe’nin bölgedeki büyük bir alana yayılan kültün veya ortak bir inanç anlayışının en büyük temsilcisi olduğu değerlendirilmektedir. Bu bağlamda; Dicle Vadisi’nde Batman, Hasankeyf, Suriye’nin kuzeyinde de Fırat Vadisi’nde yer alan yerleşimlerde de benzeri semboller görülmüştür. Dolayısıyla, bu durumun sadece tek bir yerleşime özgü olmadığı, benzer niteliklere sahip yapıların Neolitik Dönemin ilk aşamalarına tarihlenen birçok yerleşmede de olması nedeniyle Göbekli Tepe’yi, 120 km’lik bir alandan fazlasına yayılan bir kültürel ve sosyal ağ üzerindeki toplulukların bir araya geldiği “merkezi alan” olarak düşünebiliriz. Bu çalışmada Göbekli Tepe’yi kapsayan araştırmalar ve bilim adamlarının görüşleri yukarıda bahsi geçen eksende değerlendirilmiş olup, eldeki veriler ışığında “tapınak”, “toplumdaki organizasyon ve işbirliği”, “semboller” gibi Göbekli Tepe’ye ilişkin çalışmalarda konu başlıkları üzerine fikirler öne sürülmüştür. Alanı keşfeden Klaus Schmidt’in konu ile ilgili tezleri ve kazı raporları yeni fikirler için çıkış noktalarını oluşturmakta ve ilerisi için düşünceleri zenginleştiren analizler sunmaktadır. Bunların yanı sıra, konuyla ilgilenen diğer arkeolog, tarihçi ve din bilimcilerin görüşleri de değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Göbekli Tepe, Tapınak, Kutsal Alan, Semboller, Klaus Schmidt

An Assessment on Göbekli Tepe: “Sacred Area”, “Hieroglyph”, “Feast”, “Collaboration” and Others

Göbekli Tepe, located 15 km northeast of Şanlıurfa in the South-Eastern Turkey, is located in the middle of the region where transition from hunter-gatherer economy to agriculture has been developed. This area was built by flint processors and weapon manufacturers and according to radiocarbon analyses, the site was used for a period of at least 1400 years. Göbekli Tepe is considered to be the representative of a cult or a common belief that spread over a large area in the region. In this concept, similar symbols are seen in the settlements in the Dicle Valley, in Batman and Hasankeyf, and in the Fırat Valley in the north of Syria. Therefore, Göbekli Tepe can be considered as a "central area" where communities came together within a cultural and social network that spans more than 120 km, since this situation is not unique to only one settlement, but also that structures with similar characteristics are found in several settlements dating to the early stages of the Neolithic Period. In this study; in the view of studies about Göbekli Tepe and the suggestions of scholars have been evaluated on the aforementioned axis, and in the light of the available data, ideas on the determination of Göbekli Tepe as "temple", "organization and cooperation in society", and "symbols". The theses and excavation reports of Klaus Schmidt, who discovered the area, form the starting points for new ideas and offer highly thought-provoking analyzes for the future. Besides these, the ideas of other archaeologists, historians and theologians who are interested in the subject, were also evaluated.

Keywords:

Göbekli Tepe, Temple, Sacred Area, Tokens, Klaus Schmidt,

PDF

___

AKIN, G., 2018. Prehistorya’ya Giriş, Alter Yayınları, Ankara.
ALP, Ö., 2009. Orta Asya’dan Anadolu’ya Kültürel Sembollere Giriş, Efil Yayınevi, Ankara.
AURENCHE, O., 2007. “Das Goldene Dreieck’ un die Anfaenge des Neolithikums im Vorderen Orient”, Vor 12.000 Jahren in Anatolien, Die Aeltesten Monumente der Menschheit, ss. 50-65.
AURENCHE, O., 1981. La Maison orientale: L'architecture du Proche-Orient ancien, des origines au milieu du quatrième millénaire, Lyon.
AYHAN, V.-TÜYLÜOĞLU, E., 2022. Göbeklitepe ve Semboller, Alfa Yayınları, İstanbul.
BANNING, E., 2011. “So fair a House: Göbekli Tepe and the Identification of Temples in the Pre-Pottery Neolithic of the Near East”, Current Anthropology, Vol. 52, No. 5, ss. 619-660.
BARCLAY, B., 1998. Farmers, Temples and Tombs, Historic Scotland Pub., Edinburgh.
BAR-YOSEF, O., 1998. “Introduction: Some Comments on the History of Research”, The Review of Archaeology, 19/2, ss. 1-5.
BAR-YOSEF, O., 1986. “The walls of Jericho: an alternative interpretation” Current Anhtropology, 27, ss. 157-162.
BAR-YOSEF, O.-BELFER COHEN, A., 1989. “The Levantine ‘‘PPNB’’ interaction sphere”, People and culture in change: Proceedings of the second symposium on Upper Paleolithic, Mesolithic and Neolithic populations of Europe and the Mediterranean Basin, BAR International Series 508, Archaeopress, Oxford, ss. 59–72.
BECKER, N. VE DİĞERLERİ, 2012. “Materialien zur Deutung der zentralen Pfeilerpaare des Göbekli Tepe und weiterer Orte des obermesopotamischen Frühneolithikums”, Zeitschrift für Orient-Archäologie 5, ss. 14-43.
BENZ, M.-BAUER, J., 2015. “On Scorpions, Birds and Snakes—Evidence for Shamanism in Northern Mesopotamia during the Early Holocene”, Journal of Ritual Studies, Vol. 29, No. 2, ss. 1-23.
BENZ, M.-BAUER, J., 2013. “Symbols of Power–Symbols of Crisis? A Psycho- Social Approach to Early Neolithic Symbol Systems”, NEO-LITHICS 2/1, ss. 11-24.
BONNEFOY, Y., 2000. Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü, Çev.: L. Yılmaz, Dost Kitabevi, Ankara.
BORIC, D., 2013. “Theater of predation: Beneath the skin of Göbekli Tepe images”, Relational Archaelogies: Humans, Animals, Things, Routledge, Londra-New York.
BRAIDWOOD, L. S. VE DİĞERLERİ, 1981. Prehistoric archaelogy along the Zagros flanks, Oriental Institute of the University of Chicago, Chicago.
BRAIDWOOD R. J.-BRAIDWOOD, L., 1982. Prehistoric village archaelogy in southeastern Turkey, British Archaeological Reports International Series, Archaeopress, Oxford.
BRAIDWOOD R. J. VE DİĞERLERİ., 1971. “Beginnings of village-farming communities in Southeastern Turkey”, Proc. Natl. Acad. Sci. 68, ss. 1236–1240.
CAUVIN, J., 2000. The Birth of the Gods and the Origins of Agriculture, Cambridge University Press, Cambridge.
CHIKAKO, W., 2002. Animal Symbolism in Mesopotamia, Institut für Orientalistik der Universitat Wien, Viyana.
CHILDE, G., 2006. Kendini Yaratan İnsan, Çev.: F. Ofluoğlu, Varlık Yayınları, İstanbul.
CLARE, L. VE DİĞERLERİ, 2019. “Göbekli Tepe”, UNESCO World Heritage in Turkey 2019, UNESCO Türkiye Milli Komisyonu, Ankara, ss. 522-547.
COLLINS, A., 2019. Göbekli Tepe ve Tanrıların Doğuşu, Çev.: L. Tonguç Basmacı, Alfa Yayınları, İstanbul.
COQUEUGNIOT, E., 2000. “Dja’de (Syrie), un village `a la veille de la domestication”, Naissance Des Agricultures (S´eminaire Du Coll`ege de France), Errance, Paris, ss. 63–79.
CULOTTA, E., 2009. “On the Origin of Religion”, Science, New Series, Vol. 326, No. 5954, ss. 784-787.
CURRY, A., 2008. “Göbekli Tepe: The World’s First Temple?”, Smithsonian Magazine, Smithsonian Institution, Washington.
ÇAMBEL, H., 1981. “Chronologie et organization de l’espace a Çayönü”, Prehistoire du Levant, ss. 531-553.
ÇELİK, B., 2020. “Yeni Bir Kült Merkezi: Harbetsuvan Tepesi”, Arkeoloji ve Sanat, Sayı 164, ss. 21-26.
ÇELİK, B., 2015a. “New Neolithic cult centres and domestic settlements in the light of Urfa Region Surveys”, Documenta Praehistorica XLII, ss. 353-364.
ÇELİK, B., 2015b. “Göbekli Tepe Yalnız Değil”, Aktüel Arkeoloji, Sayı 46, ss. 90- 97.
ÇELİK, B., 2014. “Differences and Similarities between the Settlements in Şanlıurfa Region where ‘T’ Shaped Pillars are Discovered”, TÜBA Arkeoloji Dergisi, Sayı 17, ss. 9-24.
ÇELİK, B.-TOLON, K., 2018. “Yeni Bulgular Işığında Urfa’da Neolitik Dönem”, Seleucia 8, ss. 211-232.
DIETRICH, O.-NOTROFF, J., 2015. “A sanctuary, or so fair a house? In the defence of an archaeology of cult at Göbekli Tepe”, Defning the Sacred. Approaches to the Archaeology of Religion in the Near East, Oxbow Books, Oxford, ss. 75–89.
DIETRICH, L. VE DİĞERLERİ, 2019. “Göbekli Tepe: Tahıllar, Şölenler ve Anıtlar”, Aktüel Arkeoloji, Sayı 69, ss. 6-9.
DIETRICH, O. VE DİĞERLERİ, 2013. “Establishing a radiocarbon sequence for Göbekli Tepe, State of research and new data”, Neo-Lithics 1, ss. 36-47.
DIETRICH, O. VE DİĞERLERİ, 2012a. “Göbekli Tepe-Dünyanın İlk Kutsal Alanı”, Aktüel Arkeoloji, Sayı 27, ss. 62-77.
DIETRICH, O., VE DİĞERLERİ, 2012b. “Göbekli Tepe”, Aktüel Arkeoloji, Sayı 26, ss. 52-55.
DIETRICH, O. VE DİĞERLERİ, 2012c. “The Role of Cult and Feasting in the Emergence of Neolithic Communities. New Evidence from South-Eastern Turkey”, Antiquity, 86, ss. 674-695.
ELIADE, M., 2005. Dinler Tarihi, Çev.: M. Ünal, Serhat Kitabevi, Konya.
ESİN, U., 1998. “The Aceramic site of Asıklı Höyük and its ecological conditions based on its floral and faunal remains”, TÜBA-AR 1, ss. 95-103.
ESİN, U.-HARMANKAYA, S., 1999. “Asıklı”, In Neolithic in Turkey: the cradle of civilization, new discoveries, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, ss. 115-132.
GEBEL, H. G., 2014. “Klaus Schmidt (1953-2014)”, Paleorient, Vol. 40, No. 2, ss. 5-6.
GEBEL, H. G., 2004. “There was no centre: the polycentric evolution of the Near Eastern Neolithic”, Neo-lithics 1(04), ss. 28-32.
GIBSON, C., 2013. Semboller Nasıl Okunur?, Çev.: C. Alpan, Yem Yayınları, İstanbul.
HARARI, Y. N., 2017. Hayvanlardan Tanrılara Sapiens: İnsan Türünün Kısa Bir Tarihi, Çev.; E. Genç, Kolektif Yayınları, İstanbul.
HARRIS, D. R., 1996. The origins and spread of agriculture and pastoralism in Eurasia. UCL Press, London.
HAUPTMANN, H., 2011. “The Urfa Region”, The Neolithic in Turkey: New Excavation & New Research, The Euphrates Basin, Archaeology & Art Publications, İstanbul, ss. 85–138.
HAUPTMANN, H., 1999. “The Urfa Region”, Neolithic in Turkey, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, ss. 65-86.
HAYDEN, B., 2015. “Uygarlığın Kökeni Şölenler”, Aktüel Arkeoloji, Sayı 46, ss. 80-89.
HENLEY, T. B.-HENLEY, L. P., 2019. “The Snakes of Göbekli Tepe An Ethological Considederation”, Neo-Lithics, 19, ss. 16-19.
KARUL, N., 2022. “Karahantepe Çalışmalarına Genel Bir Bakış”, Arkeoloji ve Sanat, Sayı 169, ss. 1-8.
KARUL, N., 2022. “Şanlıurfa Neolitik Çağ Araştırmaları Projesi: Taş Tepeler”, Arkeoloji ve Sanat, Sayı 169, ss. VII-XIV.
KARUL, N., 2021. “Buried Buldings at Pre-Pottery Neolithic Karahantepe”, Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi, Sayı 82, ss. 21-31.
KARUL, N., 2019. “Son Avcılar İlk Yerleşikler”, Aktüel Arkeoloji, Sayı 69, ss. 34- 43.
KARUL, N., 2013. “Eski Dünya’nın ilk Köyleri: Yerleşik Avcılar”, Atlas, Sayı 240, ss. 84-96.
KARUL, N., 2011. “Gusir Höyük”, The Neolithic in Turkey: New Excavations and New Research, Vol. 1, The Tigris Basin, Archaeology and Art Publications, İstanbul, ss. 1–17.
KENYON, K. M., 1971. “Burial customs at Jericho”, Annu. Dep. Antiq., Jordan 16, ss. 5-30.
KILIÇ, Y.-ESER, E., 2020. “Göbekli Tepe (Maden İnanç Bağlamında) Toprak Ana İnancı”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, Sayı 4, C. 7, ss. 1985-2010.
KILIÇ, Y.-ESER, E., 2019a. “Göbekli Tepe D Tapınağı Dikilitaş Betimlemeleri İle Sumer Mit Anlatıları Arasındaki Benzerlikler”, Doç.Dr. Samira Kontantamer Armağanı, Çizgi Kitabevi, Ankara, ss. 357-376.
KILIÇ, Y.-ESER, E., 2019b. “Göbekli Tepe Ne Anlatıyor: Doğum, Ölüm ve Hayat Algısı”, III. Bilimin Işığında Yaratılış Kongresi, Iğdır, ss. 746-766.
KINZEL, M.-CLARE, L., 2020. “Monumental, ‘Compared to What?’ A Perspective from Göbekli Tepe”, Monumentalising Life in Neolithic:Narratives of Change and Continuity, Oxbow Books, Oxford, ss. 29-49.
KIRKBRIDE, D., 1968. “Beidha 1967: An Interim Report”, Palestine Exploration Quarterly, 100: 2, ss. 90-96.
KODAŞ, E., 2020. “Yakın Doğu’da Çanak-Çömleksiz Neolitik Dönem’de Yerleşik Yaşam ve Depolama Birimleri Üzerine Bazı Gözlemler: Boncuklu Tarla Örnekleri, Anatolia 46, ss. 123-146.
KODAŞ, E.-ERDOĞAN, N., 2018. “Boncuklu Tarla 2017 Kazıları”, 40. Kazı Sonuçları Toplantısı, C. 1, Çanakkale, ss. 693-710.
KORNIENKO, T. V., 2018. “On the Interpretation of Stelae in the Cult Complexesof Northern Mesopotamia During the Pre-Pottery Neolithic”, Archaeology, Ethnology & Anthropology of Eurasia, 46/4, ss. 13–21.
KOZLOWSKI, S. K., 1989. “Nemrik 9, a PPN Neolithic site in northern Iraq”, Pal´eorient 15, ss. 25–31.
KOZLOWSKI, S. K.- AURENCHE O., 2005. Territories, Boundaries and Cultures in the Near East, BAR 1362, Archaeopress, Oxford.
KOZLOWSKI, S. K.-KEMPITSY, A., 1990. “Architecture of the Pre-Pottery Neolithic Settlement in Nemrik, Irak”, World Archaelogy, 21, 3, ss. 348-362.
KÖKSAL-SCHMIDT, Ç. VE DİĞERLERİ, 2011. “Yeni Buluntular ve Bulgularla Göbekli Tepe”, Arkeoloji ve Sanat, Sayı 137, ss. 53-60.
KÖŞKDERE, A. A., 2016. “Totem ve Yas”, Psikanaliz Yazıları: Psikanaliz ve Tarih, Sayı 33, İstanbul, ss. 97-115.
KUIJT, I. 2002. “Foraging, farming, and social complexity in the Pre-Pottery Neolithic of the Southern Levant: a review and synthesis”, Journal of World Prehistory 16 (4), ss. 361–440.
KURAPKAT, D. 2015. Frühneolithische Sondergebäude auf dem Göbekli Tepe in Obermesopotamien und vergleichbare Bauten in Vorderasien. PhD, Technical University Berlin.
LUCKERT, K., 2019. Göbekli Tepe, Çev.: L. Tonguç Basmacı, Alfa Yayınları, İstanbul.
MAZUROWSKİ, R. F.-KANJOU, Y., 2012. “Tell Qaramel 1999–2007: Protoneolithic and Early Pre-Pottery Neolithic Settlement in Northern Syria: Preliminary Results of Syrian-Polish Archaeological Excavations 1999–2007”, PCMA Excavation Series. Polish Centre of Mediterranean Archaeology, University of Warsaw, Warsaw.
MCBRIDE, A., 2015. “Modelling capacity of Near Eastern Neolithic non-domestic architecture”, Journal of Anthropological Archaeology 40, ss. 376–384.
MELLART, J., 1967. Çatal Hüyük: A Neolithic Town in Anatolia, Thames and Hudson, London.
MIYAKE, Y. VE DİĞERLERİ, 2012. “New excavations at Hasankeyf Höyük: a 10th millennium cal. BC site on the upper Tigris, Southeast Anatolia”, Neo-Lithics 12, ss. 3–7.
MOORE A. M. T. VE DİĞERLERİ, 2000. Village on the Euphrates: From Foraging to Farming at Abu Hureyra, Oxford University Press, Oxford.
MORALES, V. B., 1983. “Jarmo figurines and other clay objects”, Prehistoric Archeology along the Zagros Flanks, The Oriental Institute of the University of Chicago, Chicago, ss. 369–423.
NOTROFF, J. VE DİĞERLERİ, 2015. “Dünya’nın En Eski Tapınım Alanı ve Besin Üretiminin Başlangıcı Göbekli Tepe: Uygarlığın Doğuşunda Neolitik Şölen İzleri”, Aktüel Arkeoloji, Sayı 46, ss. 52-69.
NOTROFF, J. VE DİĞERLERİ, 2014. “Building monuments, creating communities: Early monumental architecture at Pre-Pottery Neolithic Göbekli Tepe”, Approaching Monumentality in Archaeology. IEMA Proceedings 3, ss. 83–105.
O’BRİEN J.-PALMER, M., 2009. Zoroastrianism World Religions, Chelsea House Press, New York.
ÖKSE, T., 2022. “Gre Fılla: Yukarı Dicle Havzası’nda Ambar Çayı Kenarına Kurulmuş Bir Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem Yerleşimi”, Arkeoloji ve Sanat, Sayı 169, ss. 25-46.
ÖZALP, H., 2016. “İnsanlığın En Eski Tapınağı Göbeklitepe Teolojik Olarak Bize Ne Söyler?”, Bilimname, XXX, ss. 59-74.
ÖZDOĞAN, E.-KARUL, N., 2020. “Neolitik Teriminin Kavramsal Değişimi ve Güneydoğu Anadolu’da Neolitik Araştırmaların Dünü-Bugünü”, Arkeoloji ve Sanat, Sayı 163, ss. 1-28.
ÖZDOĞAN, E.-ULUDAĞ, C., 2022. “Sayburç: Şanlıurfa’da Yeni Bir Çanak Çömleksiz Neolitik Dönem Yerleşimi, Arkeoloji ve Sanat, Sayı 169, ss. 9-24.
ÖZDOĞAN, M., 2018. “Humanization of Building. The Neolithic Ritual of Burying the Sacred”, Origini XLI/1, ss. 7-24.
ÖZDOĞAN, M., 2015. “Göbekli Tepe’yi Anlamak”, Aktüel Arkeoloji, Sayı 45, ss. 38-51.
ÖZDOĞAN, M., 2003. Güneydoğu Anadolu’nun Kültür Tarihindeki Yerine Farklı Bir Bakış, TÜBA, Akademi Formu Dizisi No. 14, Tübitak Matbaası, Ankara.
ÖZDOĞAN M.-ÖZDOĞAN, A., 1998. “Buildings of Cult and the Cult of Buildings”, Karatepe’deki Işık: Halet Çambel’e Sunulan Yazılar, Ege Yayınları, İstanbul, ss. 581-601.
ÖZDOĞAN M.-ÖZDOĞAN, A., 1989. “Çayönü: a conspectus of recent work”, Paleorient, 15 (1), ss. 65-74.
ÖZKAYA V., 2009. “Excavations at Körtik Tepe, A new Pre-Pottery Neolithic A site in Southeastern Anatolia, Neo-Lithics 9, ss. 3–8.
ÖZKAYA V.-COŞKUN A., 2013. “Körtik Tepe Kazıları”, Ilısu Barajı ve HES Projesi Kazıları 2004-2008 Çalışmaları, Diyarbakır, ss. 1-38.
ÖZKAYA V. VE DİĞERLERİ, 2009. “Körtik Tepe 2008 Yılı Kazısı”, 31. Kazı Sonuçları Toplantısı, C. 1, Denizli, ss. 511-535.
PETERS, J. VE DİĞERLERİ, 2014. “Göbekli Tepe: Agriculture & Domestication”, Encyclopedia of Global Archaeology, Springer, ss. 3065-3068.
PETERS, J-SCHMIDT, K., 2004. “Animals in the symbolic World of Pre-Pottery Neolithic Göbekli Tepe, South-eastern Turkey: a preliminary assessment”, Anthropozoologica 39, ss. 179-218.
ROLLEFSON, G. O., 2005. “Early Neolithic Ritual Centers in the Southern Levant”, Neo-Lithics 2/05, ss. 3-12.
ROLLEFSON, G. O., 1998. “Ain Ghazal (Jordan): ritual ande ceremony III”, Paleorient, 24 (1), ss. 43-58.
ROSENBERG, M., 2011. “Hallan Çemi”, The Neolithic in Turkey: New Excavations & New Research The Tigris Basin, Archaeology & Art Publications, Istanbul, ss. 61–78.
ROSENBERG, M., 1999. “Hallan Çemi”, Neolithic in Turkey, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, ss. 25-33.
ROSENBERG, M.-REDDING, R. W., 2000. “Hallan Çemi and Early Village Organization in Eastern Anatolia”, Life in Neolithic Farming Communities Social Organization, Identity, and Differentation, ss. 39-41.
SAGONA, A.-ZIMANSKY, P., 2015. Arkeolojik Veriler Işığında Türkiye’nin En Eski Kültürleri MÖ. 1.000.000-550, Çev.: N. Başgelen-S. İ. Belik-M. Payne-H. Taşkıran, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
SCHAM, S., 2008. “The World’s First Temple”, Archaeology, Vol 61, No. 6, ss. 22-27.
SCHIMMEL, A., 2000. Sayıların Gizemi, Çev.: M. Küpüşoğlu, Kabalcı Yayınları, İstanbul.
SCHIRMER, W., 1990. “Some aspects of buildings at the ‘aceramic-neolithic’ settlement of Çayönü Tepesi”, World Archaeology 21 (3), ss. 363–387.
SCHMIDT, K., 2018. Taş Çağı Avcılarının Gizemli Kutsal Alanı: Göbekli Tepe, En Eski Tapınağı Yapanlar, Çev.: R. Aslan, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
SCHMIDT, K., 2013. “Göbekli Tepe Kazısı 2012 Yılı Raporu”, 35. Kazı Sonuçları Toplantısı, C. 1, Muğla, ss. 328-338.
SCHMIDT, K., 2012. “Göbekli Tepe – A Stone Age Sanctuary in South-Eastern Anatolia” , ex oriente, ss. 215-216.
SCHMIDT, K., 2012. “Göbekli Tepe Kazısı 2011 Yılı Raporu”, 34. Kazı Sonuçları Toplantısı, C. 1, Çorum, ss. 79-90.
SCHMIDT, K., 2011. “Göbekli Tepe Kazısı 2010 Yılı Raporu”, 33. Kazı Sonuçları Toplantısı, C. 3, Malatya, ss. 319-339.
SCHMIDT, K., 2010a.“Göbekli Tepe- the Stone Age Sanctuaries. New results of ongoing excavations with a special focus on sculptures and high reliefs”, Documenta Praehistorica, XXXVII, ss. 239-256.
SCHMIDT, K., 2010b. “Göbekli Tepe Kazısı 2009 Yılı Raporu”, 32. Kazı Sonuçları Toplantısı, C. 2, İstanbul, ss. 209-224.
SCHMIDT, K., 2009. “Göbekli Tepe Kazısı 2008 Yılı Raporu”, 31. Kazı Sonuçları Toplantısı, C. 1, Denizli, ss. 241-264.
SCHMIDT, K., 2008. “Göbekli Tepe Kazısı 2007 Yılı Raporu”, 30. Kazı Sonuçları Toplantısı, C. 3, Ankara, ss. 163-182.
SCHMIDT, K., 2006. “Göbekli Tepe Excavations 2005”, 28. Kazı Sonuçları Toplantısı, C. 2, Çanakkale, ss. 97-110.
SCHMIDT, K., 2005. “Göbekli Tepe Excavations 2004”, 27. Kazı Sonuçları Toplantısı, C. 2, Antalya, ss. 343-352.
SCHMIDT, K., 2004. “The 2003 Campaign at Göbekli Tepe (Southeastern Turkey)”, Neo-Lithics, 2/03, ss. 3-8.
SCHMIDT, K., 2003. “The 2002 Excavations at Göbekli Tepe (Southeastern Turkey)-Impressions from an Enigmatic Site”, Neo-Lithics, 2/02, ss. 8-12.
SCHMIDT, K., 2002. “Göbekli Tepe-Southeastern Turkey-The Seventh Campaing 2001”, Neo-Lithics, ss. 23-25.
SCHMIDT, K., 2000. “Göbekli Tepe, Southeastern Turkey. A Preliminary Report on the 1995-1999 Excavations”, Paleorient, 26/1, ss. 45-54.
SCHMIDT, K., 1999. “Boars, Ducks and Foxes-The Urfa Project 99”, Neo-Lithics 3/99, ss. 12-16.
SCHMIDT, K., 1998. “Beyond Daily Bread: Evidence of Early Neolithic Ritual from Göbekli Tepe”, Neo-Lithics 2/98, ss. 1-5.
SCHMIDT, K., 1994. “Nevali Çori. Status of Research”, Neolithic Chipped Stone Industries of the Fertile Crescent, Proceedings of the First Workshop on PPN Chipped Lithic Industries, Studies in Early Near Eastern Production, Subsistence and Environment 1, ss. 239-251.
SIMMONS, A. H., 2010. The Neolithic Revolution in the Near East: Transforming the Human Landscape, The University of Arizona Press, Tucson.
STEDE, V. D., 2010. Les pratiques de stockage au Proche-Orient ancien : du Natoufien à la première moitié du troisième millénaire avant notre ère, Leuven.
STEVANOVIC, M., 1997. “The Age of Clay: The Social Dynamics of House Destruction”, Journal of Anthropological Archeology 16, ss. 334-395.
STORDEUR, D., 2000. “New discoveries in architecture and sybolism at Jerf el Ahmar (Syria), 1997-1999”, Neo-Lithics 1/00, ss. 1-4.
TILLICH, P., 1958. Dynamics of Faith, Harper and Brothers, New York.
VALLA, F. R., 2008. L’homme et l'habitat : l'invention de la maison durant la Préhistoire, Paris.
VAN LOON, M., 1968. “The oriental institute excavations at Mureybiṭ, Syria: preliminary report on the 1965 dampaign: part I: architecture and general finds” J. East. Stud. 27, ss. 265–282.
WATKINS, T., 2015. “Göbekli Tepe’yi Kim İnşa Etti?”, Aktüel Arkeoloji, Sayı 46, ss. 70-79.
WATKINS, T., 2014. “İnanca Yolculuk”, Aktüel Arkeoloji, Sayı 41, ss. 34-49.
WATKINS, T., 1995. Qermez Dere, Tel Afar: Interim Report no 3, Department of Archaeology, University of Edinburgh, Edinburgh.
WATKINS, T. VE DİĞERLERİ, 1989. “Qermez dere and the early Aceramic”, Neolithic of N. Iraq. Pal´eorient 15, ss. 19–24.
WATSON, P. J., 1995. “Explaining the Transition to Agriculture”, Last Hunters-First Farmers New Perspectives on the Prehistoric Transition to Agriculture: 21-37, School of American Research Press, Santa FE, New Mexico.
WENINGER, B. VE DİĞERLERİ, 2009. “The Impact of Rapid Climate Change on prehistoric societies during the Holocene in the Eastern Mediterranean”, Documenta Praehistorica 36, ss. 7-59.
WILLCOX, G. VE DİĞERLERİ, 2009. “Late Pleistocene and early Holocene climate and the beginnings of cultivation in northern Syria”, The Holocene 19/1, ss. 151-158.
WRIGHT, G. A., 1971. “Origins of Food Production in Southwestern Asia: A Survey of Ideas”, Current Anthropology, 12- 4/5, ss. 447-477.
YİĞİT, A. VE DİĞERLERİ, 2011. “Bayraklarda Kullanılan Hayvan Figürleri Üzerine Bir İnceleme”, Veteriner Hekimler Derneği Dergisi, Sayı 82, ss. 56-57.