Mîr-i Aşiretten Eşkıyalığa: Aşiret Hanedan Üyelerinin Makbulden Madunlaşma Sürecine Bakış 1800-1855

Osmanlı-İran ara coğrafyasında kalan Kürd hanedanlar ve mîr-i aşiretlerin var olma mücadelesi karşı karşıya kaldıkları devletlerle olan ilişkilerinin tarihini de kapsar. Büyük güçlerle uyum içinde olmak metbuluk/ bağlılık ve akredite olmaklık hakimiyet alanlarının sürdürülebilirliği için önemli koşuldur. Osmanlı Devleti ile ittifakı seçerek “makbul” olan hanedan ve aşiretlerin irsî hukukları, hükümet, yurtluk ocaklık ve mîr-i aşiret gibi statülerle garanti altına alınmıştır. Makbul ve akredite olmak, ittifak edilen devletle birlikte karşıt güce karşı tam bir askeri destek vermeyi, belirli ekonomik yükümlülükleri üstlenmeyi ve tam bir hükümranlık iddiasından vazgeçmek gibi önemli taahhüdleri içerir. Ancak tabi olunan güce karşı gerçekleşen dönemsel başkaldırılar, tanınmış irsî hukuka dayalı hakimiyet arzusuna dayalı olsa da bu durum eşkıyalaşma, madunlaşma, ötekileşme ve tasfiyeyle sonuçlanan bir kavram setiyle tarif edilmiştir. Bu makalede belirli bir kronoloji çerçevesinde ara coğrafyada yaşanan iktidar olma ve hükümranlık iddiasıyla alan hakimiyeti kurma mücadelesi, makbul ve madunlaşma olgusu etrafında vesikalara dayalı olarak değerlendirilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Mîr-i aşiret, hanedan, makbul, madun, eşkıya

From Mîr-i Tribe to Banditry: An Overvıew of Members of Tribal Dynasties’ Transformation From “Favorite” To “Subaltern” 1800-1855

The struggle for the existence of Kurdish dynasties and mîr-i tribes living in the intermediate geography of Ottoman and Iran also encompasses the history of their relations with other states. Allegiance with and accreditation by the great powers was a critical prerequisite for Kurdish dynasties and mîr-i tribes to exercise sovereignty over their territory. Dynasties and tribes that swore allegiance to the Ottoman Empire had their hereditary law guaranteed under the titles of statuses such as hükümet (sovereign sanjaks), yurtluk ocaklık (family estate sanjaks), and mîr-i tribe (chiefdom of tribe). Being ideal and accredited requires important commitments, such as giving the allied state full military support against its enemy, fulfilling certain economic obligations, and relinquishing a claim to full sovereignty. However, although periodic revolts against the dominant state are based on the desire for domination in lieu of the recognized hereditary law, this action is described by a set of concepts, such as banditry, subordination, alienation, and liquidation. This article aimed to investigate the struggle for power and dominance in the geography between the Ottomans and Iran within the framework of a certain chronology. The study focused on documents addressing the phenomenon of turning from being favorite into being subaltern. Osmanlı-İran ara coğrafyasında kalan Kürd hanedanlar ve mîr-i aşiretlerin var olma mücadelesi karşı karşıya kaldıkları devletlerle olan ilişkilerinin tarihini de kapsar. Büyük güçlerle uyum içinde olmak metbuluk/bağlılık ve akredite olmaklık hakimiyet alanlarının sürdürülebilirliği için önemli koşuldur. Osmanlı Devleti ile ittifakı seçerek “makbul” olan hanedan ve aşiretlerin irsî hukukları, hükümet, yurtluk ocaklık ve mîr-i aşiret gibi statülerle garanti altına alınmıştır. Makbul ve akredite olmak, ittifak edilen devletle birlikte karşıt güce karşı tam bir askeri destek vermeyi, belirli ekonomik yükümlülükleri üstlenmeyi ve tam bir hükümranlık iddiasından vazgeçmek gibi önemli taahhüdleri içerir. Ancak tabi olunan güce karşı gerçekleşen dönemsel başkaldırılar, tanınmış irsî hukuka dayalı hakimiyet arzusuna dayalı olsa da bu durum eşkıyalaşma, madunlaşma, ötekileşme ve tasfiyeyle sonuçlanan bir kavram setiyle tarif edilmiştir. Bu makalede belirli bir kronoloji çerçevesinde ara coğrafyada yaşanan iktidar olma ve hükümranlık iddiasıyla alan hakimiyeti kurma mücadelesi, makbul ve madunlaşma olgusu etrafında vesikalara dayalı olarak değerlendirilmeye çalışılmıştır.

Keywords:

Mîr-i aşiret, dynasty, favorite, subaltern, bandit,

PDF

___

AE. SOSM. III - ALİ EMİRÎ, OSMAN III, 6/350, Evail-i Za 1169/28.07-06.08.1756.
C.DH. - CEVDET DAHİLİYE, 242/12073, 2 Ca 1178/02.10.1764, 8 Ca 1178/03.11.1764; 97/4831, 21 S 1204/10.11.1789; 222/11094.
C. ML. - CEVDET MALİYE, 4391, 5 Ra 1148/26.07.1735; 474/19332, 5 Ra 1148/26.07.1735.
C. ZB. - CEVDET ZABTİYE, 86/4263, Evail-i (1-10) Za 1204/07.1790.
HAT. - HATT-I HÜMAYUN, 27/1294, 10 B 1201/28.04.1787; 1414/57707, 29 Z 1205/29.08.1791; 1402/56594, 29 Z 1206/18.08.1792; 476/23343, 29 Z 1243/12.07.1828; 733/34800, 23 R 1243/13.11.1827.
93/3802, 04 Ca 1218/22.08.1803; 448/22336-C-3, 27 L 1243/12.05.1828.
Abdüsselam Efendi. (2007). Mardin Tarihi, Haz: Hüseyin Haşimi Güneş, İstanbul: Mardin İhtisas Projesi Kütüphanesi yay.
Ahmed Cevdet Paşa. (1278). Tarih-i Cevdet, C. 5, Takvimhane-i ‘Amire.
________________. (1288). Tarih-i Cevdet, C. VII, Matba’a-i ‘Amire.
________________. (1309). Tarih-i Cevdet, C. 2, 2. Tab’, Matba’a-i Osmaniye.
Ahmed Lütfî Efendi. (1290). Tarih-i Lütfî, C. I, Matba’a-i Âmire.
Ali Emîrî, Diyarbekir A’yânı’nın Mevakıb ve Eşrafı’nın Terceme-i Halleri, A. E. Tarih, Eski kayıt no: 750, Yeni kayıt no: CD 2522, Millet Genel Kütüphanesi.
Ayn-ı Ali Efendi, Kavanin Risalesi, Kavanîn-i Âl-i Osman der Hulasa-i Mezamin-i Defter-i Divan, H. 1018.
Evliyâ Çelebî Seyahatnâmesi. (2000). Hazırlayanlar: Yücel Dağlı -Seyit Ali Kahraman, Cilt 4, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Feldmareşal Helmuth von Moltke. (1969). Moltke’nin Türkiye Mektupları, İstanbul: Remzi Kitabevi.
Hoca Sadeddin. (1279). Tacü’t-Tevarih, C. 2, İstanbul: Matba’a-i Amire.
Koçi Bey. (2011). Koçi Bey Risalesi, (Haz.Yılmaz Kurt), 3. Baskı, Ankara: Akçağ yay.
Mela Mehmûdê Bayezîdî. (2012). Adat û Rusûmatnameê Ekradiye, Çapa 2, İstanbul: Weşanên Nûbihar.
Mehmed Emîn Zeki Bey. (1998). Meşahir-i Kurd u Kurdistan, Sweden: Apek&Öz-Ge yay.
Mehmed Hurşîd Paşa. (1997). Seyâhatnâme-i Hudûd, Çevrimyazı: Alâattin Eser, Simurg yay., İstanbul.
Mehmed Süreyya. (1996). Sicill-i Osmanî, C. 5, Yayına haz: Nuri Akbayar, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt yay.
Mark Sykes. (1915). The Chaliph’s Last Heritage, A Short History of the Turkish Empire, , London: Macmillan and Co., Ltd.
Takvim-i Vakayi def’a: 360, 5 M 1264/13.12.1847.
ALANOĞLU, Murat. (2017). Osmanlı İdari Sistemi İçerisinde Palu Hükümeti, İstanbul: İstanbul Üniv. Sosyal Bil. Enst., Basılmamış Doktora tezi.
AYDIN, Suavi, EMİROĞLU, Kudret, ÖZEL, Oktay, ÜNSAL, Süha. (2000). Mardin Aşiret-Cemaat-Devlet, İstanbul: Tarih Vakfı yay.
BARKEY, Karen. (2015). Eşkıyalar ve Devlet Osmanlı Tarzı Devlet Merkezileşmesi, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt yay.
CİWAN, Murad. (2015). Çaldıran Savaşı’nda Osmanlılar, Safeviler ve Kürtler, İstanbul: Avesta yay.
DİNÇ, Fasih. (2017). “Osmanlı-İran Sınır Boyunda Sadakat Sağlama Biçimi Olarak Rehine Siyaseti”, İstanbul: Kitap Yayınevi.
EKİNCİ, Mehmet Rezan. (2012). “Aziz Efendi'nin Islahatnamesi Üzerine”, Kürt Tarihi, Sayı: 2, Ağustos-Eylül.
____________________. (2022). “Beylikten Sancağa Osmanlı İdari Teşkilatında Atak”, Osmanlı Devleti’nde Yönetim Pratikleri, Yurtluk-Ocaklık ve Hükümet Sancaklar, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt yay.
GÜMÜŞ, Ercan. (2019). Devlet ve Asi: 18. Yüzyıl Ortalarında Osmanlı Diyarbekiri’nde Eşkıyalık, Ankara: İlahiyat Yayınları.