MÜLTECİ HUKUKU AÇISINDAN İSLÂM HUKUKU İLE BİRLEŞMİŞ MİLLETLER MÜLTECİLER YÜKSEK KOMİSERLİĞİ’NİN (BMMYK/UNHCR) KORUYUCULUĞUNU YAPTIĞI 1951 CENEVRE SÖZLEŞMESİ VE 1967 PROTOKOLÜ ARASINDA METODOLOJİK BİR MUKAYESE

ÖZ İnsanlık tarihinin hemen her döneminde çeşitli sebeplerden kaynaklı meydan gelen göç/iltica, günümüzde çok daha ciddi bir olgu olarak karşımızdadır. Dinsel, ırksal, cinsel, kültürel, politik vb. sebeplerden dolayı baskı ve zulüm gören/görme korkusu yaşayan kimselerin meydana getirdikleri iltica hareketinin temelinde can güvenliği ve yaşam hakkı bulunmaktadır. Söz konusu sebep veya sebeplerle kendi vatanlarını terk etmek zorunda kalıp başka ülkelere sığınmak mecburiyetinde kalan mültecilerin korunması ahlakî olmakla birlikte hukukî bir zorunluluktur. Bundan dolayı iltica hakkı tarihin her döneminde dinlerin ve geleneksel hukukun korumaya çalıştığı bir hak olmuştur. Bu konuda nihayet Avrupa’da yabancıların tabi olacakları hukukî rejim konusunda kısmî düzenlemeler içeren 1948 tarihli Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’yle önemli bir adım atılmıştır. En önemli açılım ise Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği’nin koruyuculuğunu üstlendiği 1951 Cenevre Sözleşmesi ve 1967 Protokolü’yle sağlanmıştır. Bu iki sözleşme metni, mülteci hukukunun korunması konusunda halen de geçerliliğini koruyan temel iki hukukî metin olarak kabul edilmektedir. Mülteci hukukunun korunması konusunda İslâm’ın tavrı ise nettir. Zira, insanlar arasındaki ırk, renk, dil gibi arızî ayrımları tanışma ve kaynaşma için birer vesile kabul eden İslâm hem davetinin evrensel olması hem de dinde zorlamayı kabul etmemesi ilkeleriyle müslümanlarla gayr’ı-müslimlerin bir arada yaşadığı bir dünya tasavvurunu esas almıştır. Kur’ân’ın Tevbe sûresinin emân âyeti olarak bilinen 6. âyeti ile özellikle Nisâ sûresinin 89. ve 90. âyetleri mültecilerle ilgili özel hükümler içermektedir. Aslında nübüvvetin Mekke döneminde bir grup sahâbînin Habeşistan’a hicret edip Necâşî nezdinde sığınma talebinde bulunmaları ve daha sonra Akabe bey’atlarını takiben bizzat Hz. Peygamber’in (s.a.s.) Medine’ye hicret etmesi iltica fikriyle ilgili önemli verileri ortaya koymaktadır. Hanefî hukukçusu Serahsî’inin, “müste’men, dârü’l-İslâm’da ehl’i-zimmet mesabesindedir” şeklindeki ifadesi de iltica konusunda İslâm hukukundaki genel eğilimi ortaya koymaktadır. Tüm bu veriler, mültecileri kendi vatandaşlarıyla eşit saymada ileri derecede olan İslâm hukukunun diğer hukuklara göre bariz bir farka ve önceliğe sahip olduğunu belgelemektedir.

Anahtar Kelimeler:

Mülteci, İslâm Hukuku, UNHCR, 1951 Cenevre Sözleşmesi, 1967 Protokolü

A Methodologıcal Comparıson Between The Islamıc Law And The 1951 Geneva Conventıon And The 1967 Protocol Relatıng To The Status Of Refugees Under The Aegıs Of The Unıted Natıons Hıgh Commıssıoner For Refugees (UNHCR) In Terms Of Refugee Law

ABSTRACT Migration has occurred for several reasons throughout history, but it is currently a far more serious issue. An asylum movement, started by oppressed and persecuted individuals or fear being oppressed and persecuted for religious, racial, sexual, cultural, political, and other reasons, is based on the security of life and the right to life. The protection of refugees, flee their homes and seeking asylum elsewhere because of the aforementioned reason(s), is both a moral and legal obligation. Religions and traditional law have therefore worked to safeguard the right to asylum throughout history. The 1948 UDHR, containing certain provisions on the legal environment foreigners would face in Europe, represented a major advancement in this regard. The UNHCR provided the most significant opening with the 1951 Geneva Convention and the 1967 Protocol. These two texts are acknowledged as the major legal texts still relevant and legitimate for refugee law protection. Islam's position on refugee law protection is unequivocal. Because Islam, which sees inherent differences between people such as race, color, and language as opportunities for meeting and mixing, is based on the vision of a world where Muslims and non-Muslims coexist, its universal call, and the principle that it rejects religious compulsion. The Qur’an 9:6, known as the verse of security provision, and particularly the Qur’an 4:89-90, provide provisions for refugees. Indeed, some companions' migration to Abyssinia in seeking asylum by Najashi during the prophethood’s Makkah period, and the Prophet’s own migration to Medina after the Aqabah pledges reveal signification information about asylum. The Hanafi jurist Sarakhsi's remark that "musta'min are similar to ahl al-dhimma in dar al-Islam" also indicates the prevalent view in Islamic law about asylum. All of these facts show that Islamic law, advanced in treating migrants as equal to Muslims, stands apart from and surpasses other laws.

Keywords:

Refugee, Islamic Law, UNHCR, 1951 Geneva Convention, 1967 Protocol,

PDF

___

Ahmed b. Hanbel. el-Müsned, Müessesetü’r-Risâle, 2001.
Akgündüz, Ahmet. İslam’da İnsan Hakları Beyannamesi, İstanbul, Timaş yayınları, 1993.
Âlûsî, Şihâbüddîn Mahmûd. Rûhu’l-Meânî, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1415.
Aynî, Mahmûd b. Ahmed. el-Binâye Şerhü’l-Hidâye, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 2000.
Barkın, Ersan. “1951 Tarihli Mülteciliğin Önlenmesi Sözleşmesi”, Ankara Barosu Dergisi, 2014/1, s. 333-360.
Behûtî, Mansûr b. Yûnus. Keşşâfü’l-Kına’ ‘ani’l-İknâ’, Vizâretü’l-‘Adl, Suudi Arabistan, 2008.
Beyhakî, Ahmed b. Hüseyin. es-Sünenü’l-Kübrâ, Merkezu Hicr, Kahire, 2011.
BM Enformasyon Merkezi UNIC. Mültecilerin Hukuk Statüsüne İlişkin 1967 Protokolü, Ankara, 2000.
BMMYK (Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği). Mültecilerin Statüsüne İlişkin 1951 Sözleşmesi ve 1967 Protokolü Çerçevesinde Mülteci Statüsünün Belirlenmesinde Uygulanacak Ölçütler ve Usuller Hakkında El Kitabı, 2013.
Bozkurt, Nebi. “Eman”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, C. 11, 1995, s. 79-81.
Buhârî, Muhammed b. İsmâîl. es-Sahîh, Dâru İbn Kesîr, Dımaşk, 1993.
Büyükçalık, Mürvet Ece. “Mülteci Hukukunun Gelişimi ve Türkiye’de Mültecilerin Sosyal Hakları”, Yüksek Lisans Tezi, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014.
Cessâs, Ahmed b. Alî. Ahkâmu’l-Kur’ân, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Lübnan, 1994.
Cevdet, Ahmed vd. Mecelletü’l-Ahkâmi’l-Adliyye, Dâru İbni Hazm, Lübnan, 2004, s. 90-92.
Cevherî, İsmâil b. Hammâd. Muhtâru’s-Sihâh, V. Baskı, el-Mektebetu’l-Asriyye, Beyrut, 1999.
Cüveynî, Abdülmelîk b. Abdillâh. Nihâyetü’l-Matlab fî Dirâyeti’l-Mezheb, Dârü’l-Menâhic, y.y., 2007.
Dârimî, Abdullah b. Abdirrahmân. e-Müsned, Dârü’l-Müğnî, Suudi Arabistan, 2000.
Ebû Dâvûd, Süleymân b. Eş’as. es-Sünen, Dârü’r-Risâleti’l-‘Alemiyye, 2009.
Ebû Ubeyd, Kâsım b. Sellâm. el-Emvâl, Dârü’l-Fikr, Beyrut, 1431.
Ebû Zehrâ, Muhammed. el-Cerîmetu ve’l-Ukûbetu fî’l-Fıkhi’l-İslâmî, Dârü’l-Fikri’l-’Arabî, Kahire, 1998.
Ebü’l-Vefâ, Ahmed. Hakku’l-Lucûi Beyne’ş-Şeriati’l-İslâmiyyeti Ve’l-Kânûni’d-Devliyyi lilâciîn, Riyad, 2009.
Ekşi, Nuray. “1951 Cenevre Konvansiyonu’ndan Günümüze Mülteci Tanımı”, İnsan Hakları Perspektifinden Mültecilik, haz. Ümmühan Özkan vd., Uluslararası Mülteci Hakları Derneği, Ankara, 2017, s. 39-60.
Ergüven, Nasıh Sarp /Özturanlı Beyza. “Uluslararası Mülteci Hukuku ve Türkiye”, AÜHFD, C. 62, S. 4, s. 1007-1061.
Fayda, Mustafa. “Zimmî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, C. 44, 2013, s. 428-434.
Feyyûmî, Ahmed b. Muhammed. el-Misbâhu’l-Münîr Fî Ğarîbi Şerhi’l-Kebîr, el-Mektebetu’l-İlmiyye, Beyrut, 1431.
Hâmidî, Muhammed b. Futûh. Tefsîru Ğarîbi mâ fî Sahîheyn, Mektebetu’s-Sünnet, Kahire, 1995. Hamurcu, Onur. “Türkiye Örneği Üzerinden Mülteci Hakları ve Güncel Sorunlar”, Conference Proceedıngs, ed. Recai Aydın vd. 2017, 301-310. Haraşî, Muhammed. Şerhu’l-Haraşî ’alâ Muhtasari’l-Halîl, el-Matbaatü’l-Kübrâ, Mısır, 1317.
Hattâbî, Hamd b. Muhammed. Me’âlimü’s-Sünen, el-Matbaatü’l-İlmiyye, Halep, 1932.
Hererî, Muhammed Emîn. er-Ravhu ve’r-Reyhân, Dâru Tavki’n-Necât, Beyrut, 2001.
Hüdayr, Abdülkerîm b. Abdillâh. Şerhu Muhtasari’l-Hirakî, y. y., 1432.
İbn Düreyd, Ebûbekir Muhammed b. Hasen. Cemheretü’l-Luga, Dâru’l-İlm, Beyrut, 1987.
İbn Hazm, Alî b. Ahmed. el-Muhallâ bi’l-Âsâr, Dârü’l-Fikr, Beyrut, 1431.
İbn İshâk, Muhammed. Sîretu İbn İshâk, Dâru’l-Fikr, Beyrut, 1978.
İbn Kayyim el-Cevziyye, Muhammed b. Ebîbekr. Ahkâmu Ehli’z-Zimmet, Dâru İbn Hazm, Beyrut, 2021.
İbn Kesîr, İsmâil b. Ömer. el-Bidâye ve’n-Nihâye, Dâru Hicr, y. y., 1997.
İbn Kesîr, İsmâil b. Ömer. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, Dâru’t-Taybet, y.y., 1999.
İbn Manzûr, Cemâlüddîn. Lisânü’l-‘Arab, Dârü’s-Sadir, Beyrut, 1414.
İbn Rüşd, Muhammed b. Ahmed. el-Mukaddimâtü’l-Mümehhidât, Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, Beyrut, 1988.
İbn Teymiyye, Takiyüddîn. Mecmûu’l-Fetâvâ, Mecmau’l-Melik Fehd, Medine, 1995.
İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn. Zâdü’l-Mesîr fî İlmi’t-Tefsîr, Dârü’l-Kitâb, Beyrut, 1422.
İnsan Hakları Merkezi. https://insanhaklarimerkezi.bilgi.edu.tr/tr/content/114-multecilerin-hukuki-durumuna-dair-sozlesme/. Erişim Tarihi: 25. 08. 2022.
İzzeddîn b. Abdisselâm. el-Ğaye fî İhtisâri’n-Nihâye, Dârü’n-Nevâdir, Beyrut, 2016.
Kâdî Abdülvehhâb. el-İşrâf ‘alâ Nüketi Mesâili’l-Hilâf, Dâru İbn Hazm, 1999.
Karaman, Hayreddin/Çağrıcı, Mustafa/Dönmez, İbrahim Kâfi/Gümüş, Sadrettin. Kur’ân Yolu Türkçe Meal ve Tefsir, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2014.
Kâsânî, Alâüddîn. Bedâiü’s-Sanâi’, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, y.y., 1986.
Kişnâvî, Ebûbekr b. Hasan. Eshelü’l-Medârik, Dârü’l-Fikr, Beyrut, 1436.
Kudûrî, Ahmed b. Muhammed. et-Tecrîd, Dârü’s-Selâm, Kahire, 2006.
Mecma’u’l-Vesâiki’s-Siyâsiyye, Beyrut, 1987.
Merdâvî, Muhammed b. Müflih. el-Furû’ ve Tashîhu’l-Furu’, Müessesetu’r-Risâle, 2003.
Merğînânî, Alî b. Ebîbekr. el-Hidâye fî Şerhi Bidâyeti’l-Mübtedî, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, Beyrut, 1431.
Mevsilî, Mecdüddîn Abdullah b. Mahmud. el-İhtiyâr li Ta’lîli’l-Muhtâr, Matbaatul-Halebî, Kahire, 1937.
Mevsûâtü’l-Fıkhiyye, II. Baskı, Vizâretu’l-Evkâf, Kuveyt, 1427.
MHK, Mülteci Hukuku Kanunu, (Kanun No. 359). Resmî Gazete 10898 (5 Eylül 1961).
Müslim, b. Haccâc. es-Sahîh, Dârü’t-Tibâeti’l-‘Amire, Türkiye, 1433.
Nevevî, Mühyiddîn. Ravdatü’t-Tâlibîn ve ‘Umdetü’l-Müftîn, el-Mektebü’l-İslâmî, 1991.
Ömer, Ahmed Muhtar. Mu’cemu Luğati’l-Arabiyyeti’l-Muasıra, Alemü’l-Kütüb, y.y., 2008.
Özel, Ahmet. “Dârülislâm”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, C. 8, 1993, s. 541-543.
Özel, Ahmet. “Harbî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, C. 16, 1997, s. 112-114.
Özel, Ahmet. “Hicret”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, C. 17, 1998, s. 462-466.
Özel, Ahmet. “Müste’men”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, C. 32, 2006, s. 140-143.
Râzî, Ahmed b. Fâris. Mekâyisu’l-Luga, Dâru’l-Fikr, 1979.
Reşîd Rıza, Muhammed. Tefsîrü’l-Menâr, el-Hey’etü’l-Mısriyye, 1990.
Savran, Ahmet. “Ka’b b. Züheyr”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, C. 24, 2001, s. 7-8.
Sem’ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed. Tefsîru’s-Sem’ânî, Dâru’l-Vatan, Riyad, 1997.
Serahsî, Muhammed b. Ahmed. el-Mebsût, Dârü’l-Marife, Beyrut, 1993.
Serahsî, Muhammed b. Ahmed. Şerhü’s-Siyerî’l-Kebîr, eş-Şerîketü’ş-Şarkiyye, y.y., 1971.
Suyûtî, Celâlüddîn. el-Câmiü’s-Sağîr ve Ziyâdetuh, y.y., 1431, s. 12093.
Şâfiî, Muhammed b. İdrîs. el-Müsned, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1400.
Şâfiî, Muhammed b. İdrîs. el-Ümm, Dârü’l-Fikr, Beyrut, 1990.
Şeybânî, Muhammed b. Hasan. el-Asl, Dâru İbn Hazm, Beyrut, 2012.
Şınkîtî, Ahmed b. Ahmed. Mevâhîbü’l-Celîl min Edilleti’l-Halîl, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-İslâmî, Katar, 1407.
Şirbînî, Hatîb. Müğnî’l-Muhtâc ilâ Ma’rifeti Meânî Elfâzi’l-Minhâc, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, y.y., 1994.
Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-Beyân ‘an Te’vili ‘Ayi’l-Kur’ân, Dâru’t-Terbiyeti ve’t-Turâs, Mekke, t.y. Tirmizî, Muhammed b. İsâ. es-Sünen, Mektebetu el-Bâbî Halebî, Mısır, 1975.
UNHCR. https://www.unhcr.org/. Erişim Tarihi: 23. 08. 2022.
UNHCR/TR. https://www.unhcr.org/tr/. Erişim Tarihi: 23. 08. 2022.
Yahyâ b. Âdem. el-Harâc, el-Matbaatü’s-Selefiyye, 1384, s. 70.
Yaman, Ahmet. “Kur’ân ve Örnek Uygulamalara göre Mültecinin Temel Hak ve Özgürlükleri”, Mehir, S. 4, 1999, s. 75-77.
Yaman, Ahmet. İslâm Geleneğine Göre Mültecî ile Birlikte Yaşamak, Konya İl Müftülüğü Kültür Yayınları, Konya, 2015.
Yaman, Ahmet. “Zimmî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, C. 44, 2013, s. 434-438.
Zebîdî, Muhammed Murtazâ. Tâcu’l’Arûs min Cevâhiri’l-Kâmûs, Dâru’l-Hidâye, Kuveyt, 2001.
Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhim b. es-Serî. Meânî’l-Kur’ân ve İ’râbuh, I. Baskı, Âlemü’l-Kütüb, Beyrut, 1988.
Zeydan, Abdülkerîm. Ahkâmu’z-Zimmiyyîn ve’l-Müste’minîn fî’l-İslâm, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 1982.
Zeylaî, Osman b. Alî. Tebyînü’l-Hakâik, el-Matbaatü’l-Kübrâ el-Emîriyye, Kahire, 1314.
Zuhaylî, Vehbe. “Eman”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, C. 11, 1995, s. 79-81.