Osmanlı İmparatorluğu'nda XIX. Yüzyılın Ortalarında Devlet Muhasebesinde Merdiven Yönteminden Çift Yanlı Kayıt Yöntemine Geçiş*

XIX. yüzyılın ortalarına kadar Osmanlı kendi kurumlarını korumuş ve devlet örgütlenmelerinde yeniliklere genellikle kapalı kalmıştır. 1839 yılında sosyal yapıda değişimi öngören Tanzimat Fermanı ilan edilince, iktisadi ve mali yapıda çağdaşlaşma hareketleri de başlamış oldu. Bu çağdaşlaşma hareketi en fazla mali idarede yaşandı. Maliye Bakanlığı kuruldu ve devlet muhasebesi yeniden oluşturulmaya başlandı. Bu arada asırlardır devlet muhasebesinde kullanılan merdiven yönteminin yerine yeni yöntem arayışları da gündeme geldi. Devletin kâr amaçlı sanayi kuruluşlarını oluşturmaya yönelmesinin ve bütçeye dayalı mali yönetimin uygulanmaya konulmasının ortaya çıkardığı ihtiyaçları merdiven yöntemi karşılamada güçlük çekmeye başlayınca bu arayış hızlandı. Avrupa’ya eğitime gönderilen öğrenciler ve Türkiye’de faaliyet gösteren yabancı kuruluşların muhasebeleri, çift yanlı kayıt yöntemi ile toplumun tanışmasını mümkün kıldı. 1850 yılı sonrası, çağdaş muhasebe ile ilgili hükümler içeren yeni kabul edilen Ticaret Kanunu, eğitim programlarında muhasebe derslerine yoğun bir şekilde yer verilmesi, yabancı dillerden çift yanlı kayıt yöntemi ile ilgili kitapların tercüme edilmeye başlanması değişim ortamını hazırladı. 1880 yılında, devlet muhasebesinde çift yanlı kayıt yöntemine geçiş ile ilgili yasal düzenlemeler çıkarıldı ve uygulama, önce devlet muhasebesinde, daha sonra da o zamana kadar sermaye birikimi sağlayamadığı için gelişemeyen özel kesimde başladı. XIX. yüzyılın ikinci yarısında gösterilen bu çabalar sayesinde, XX. yüzyılın başlarında teknolojik gelişmelerin gerektirdiği çağdaş muhasebe ihtiyacı karşılanabilmiş ve 1920’li yıllarda da yeni Cumhuriyet’in yöneticileri sanayileşme hamlelerinde bu çağdaş muhasebe anlayışından yararlanmışlardır.

Transition from the Merdiban Method to Double Entry Bookkeeping For State Accounting Applications in the Ottoman State - 19th Century

The Ottoman State protected its institutions until the middle of the 19th century. Its state establishments usually shut themselves to changes. Modernization movements began in the social, economic and financial structure with the administrative reforms of 1839. This movement occurred mostly within the financial administration. Ministry of Finance was established and reorganization of state accounting practices began. Instead of the Merdiban method, a search for a new accounting method began as well. Students that were sent to Europe for educational purposes and the accounting practices of foreign companies within the Ottoman State effected a transition towards the double entry accounting system. The acceptance of a new commercial code in 1850, intensive programs on accounting education, translation of foreign accounting books effected a changing environment. Legal regulations were enacted for the practice of the double entry accounting system in 1880. The change showed itself first in the state enterprises and afterwards in the private sector because of its lack of capital. The need for modern accounting practices were met with these efforts in the second half of the 19th century. The administrators of the new Republic benefited from these modern accounting practices within the process of industrialization in 1920s.