Osmanlı Son Döneminde İhyacıların Kadızâdeliler Hareketi’ne Karşı Tutumu (Ahmet el-Mar’aşî ed-Debbâğî Örneği)

Ahmed el-Mar’aşî, bir taraftan XVII. yüzyılda İstanbul’da ortaya çıkıp Anadolu’nun birçok yerine yayılan Kadızâdeliler hareketinin tesirlerinin bulunduğu, diğer taraftan ise Hâricî zihniyetli, tekfirci, isyancı ve Müslümanlara yönelik acımasız uygulamaları ile ün salmış Selefîlik ve Vehhâbîlik hareketinin başladığı bir dönemde yaşamış, Osmanlı Devleti’nin gerileme dönemi âlimlerinden biridir. Kadızâdeliler hareketinin Ahmed el-Mar’aşî’yi ve onun görüşlerini ne derecede etkilediği veya etkilemediği oldukça önemlidir. Mar’aşî’nin, “Risaletü’l-Münciye” adlı eserinde fikirlerine sıkça başvurduğu İmam Birgivî, fıkıhta Hanefi, itikatta ise Mâtürîdî düşüncededir. Ancak Birgivî, bid'atlara karşı tutumu nedeniyle Kadızâdeliler’in fikrî bakımdan öncüsü olarak gösterilmek suretiyle Selefî-Vehhâbî eğilimli kişiler tarafından da bilerek ya da bilmeyerek istismar edilmiştir. Bu makalede öncelikle Birgivî'nin Kadızâleliler hareketinin gerçek anlamda öncüsü olup olmadığı konusu üzerinde durulacaktır. İkinci olarak Mar’aşî’nin Kadızâdeliler hareketinden etkilenip etkilenmediği ve selef-i sâlihîn hususundaki tutumu izah edilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Mezhepler Tarihi, Ehl-i Sünnet, İmam Birgivî, Kadızâdeliler, Mar'aşî

The Influence Status of the Qadizādelis Movement on the Late Ottoman Revivals (The Case of Ahmed al-Mar'ashī al-Dabbāghī)

Ahmad al- Mar'ashī is one of the scholars of the decline period of the Ottoman Empire, who lived in a period in which, on the one hand, there were the effects of the Qadizādeli movement, which emerged in Istanbul in the seventeenth century and spread to many parts of Anatolia, and, on the other hand, the Salafism and Wahhabism movement, which was famous for its Kharijite mentality, takfirist, rebellious and brutal practices against Muslims. The extent to which the Qadizādeli movement affected or did not affect Ahmad al- Mar'ashī and his views is quite important. Imam Birgivī, which Mar'ashī frequently refers to in his work "Risaletu'l-Munciye", is a Hanafi in fiqh and Maturidī in creed. Imam Birgivî is Hanafī in fiqh and Maturidī in creed. All sources mentioning Birgivī 's biography indicate that he was an eminent scholar who grew up during the Ottoman period and was an excellent scholar in terms of his religious and moral personality. However, Birgivī was also exploited, intentionally or unintentionally, by people with Salafī -Wahhabī - tendencies by being portrayed as the intellectual forerunner of the Qadizādelis due to his attitude against bid'ah. In this article, firstly, focused on whether Birgivī, whether he is a true pioneer of the Qadizādelis movement. Secondly, the article aims to explain whether Mar'ashī was influenced by the Qadizādelis movement and his attitude towards salaf al-sālihīn.

Keywords:

History of Sects, Ahl al-Sunnah, Imam Birgivî, Kadızâdeliler, Mar,

PDF

___

Akpınar, Muhammet Raşit. Kadızâdeliler ve Sivâsîler Tartışması. Ankara: Fecr Yayınları, 2019.
Akpınar, Muhammet Raşit. “Osmanlı Toplumunda Selefi Düşüncenin Tipik Bir Temsilcisi Olarak Kadızadeliler”. İlahiyat Akademi 1/1-2 (2015), 303–315.
Arslan, Ahmet Turan. “Birgivî Mehmed Efendi”. İslâm İktisadî Düşünce Tarihi 2. ed. Mehmet Bulut. 776-812. İstanbul: İzü Yayınları, 2021.
Arslan, Ahmet Turan. “İmam Birgivî'nin (929-981H/1523-1573) Bir Mektubu”. İlmi Araştırmalar 5 (1997), 61-74. Atalay, Besim. Maraş Tarihi ve Coğrafyası. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1339.
Arslan, Ahmet Turan. Maraş Tarihi ve Coğrafyası. haz. İlyas Gökhan-Mehmet Karataş. Kahramanmaraş: Ukde Kitaplığı, 2008.
Baz, İbrahim. “Dinde Tasfiyeci Zihniyetin 17. Yüzyıldaki Temsilcisi: Kadızâdeliler”. Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler XVII. Yüzyıl Sempozyum Tebliğleri. ed. Aydar, Hidayet vd. 413-430. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2017.
Beyzâvi, Kâdî. Tavâliu’l-Envâr Min Metâlii’l-Enzâr. thk. Abbas Süleyman, Beyrut: Daru’l-Cîl Yayınları, 1991.
Beyzâvi, Kâdî. Tavâl’iu’l-Envâr Min Metâl’i’l-Enzâr. çev. İlyas Çelebi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2014.
Birgivî, Mehmed Efendi. et-Tarikatu'l-Muhanunediyye. İstanbul: Pamuk Yayınları, t.y.
Bursalı, Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. 1-3 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1333.
Büyükkara, Mehmet Ali. “Vehhâbîlik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/611-615. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
Çavuşoğlu, Semiramis. “Kadızâdeliler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/100-102. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
Dalkılıç, Mehmet. “İslam Mezhepleri Bağlamında Balıkesirli İslam Âlimi İmam Birgivî’nin Ehl-i Sünnet Algısı ve Vehhâbilik/Selefîlikle Suçlanmasının Günümüze Yansımaları”. Balıkesirli Bir İslam Âlimi İmam Birgivi. ed. Mehmet Bayyiğit vd. 2/25-37. Balıkesir: Balıkesir Büyükşehir Belediyesi/ Kent Arşivi Yayınları, 2019.
Debbâğî, Ahmed el-Mar’aşî. er-Risâletü’l-Münciye min Vesveseti’l-Mu’tezile ve’l-Cebriyye. İstanbul: Köprülü Yazma Eserler Kütüphanesi, Hafız Ahmed Paşa Koleksiyonu, 34 -346/14, 1-49.
Debbâğî, Ahmed el-Mar’aşî. Haşiye el-Akâidi’n-Nesefiyye. İran: İran İslâmi Şura Meclisi Kütüphanesi, IR, 8b-21a.
Debbâğî, Ahmed el-Mar’aşî. Risâle fî Şerhi’t-Tarîkati’l-Muhammediyye, İstanbul: Beyazıd Devlet Kütüphanesi, 8021.
Demircigil, Bayram. "Birgivi'nin Tasavvuf ve Tarikatlere Bakışı". Journal of History Culture and Art Research 6/4 (2017), 717-734.
Durmuş, Ali. Osmanlı'da Dinî-Siyasî Bir Yapılanma Olarak Kadızâdeliler Hareketi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
Ecer, Ahmet Vehbi. Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri. Ankara: ASAM Yayınları, 2021.
Ergin, Refik. İslâm Düsüncesinde Zâhir-Bâtın Ayrımı Açısından Kadızadeliler Örneği. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
Gecit, Mehmet Salih. “İmam Birgivi’de Öze Dönüş Temayülü (Osmanlı Dönemi Selef-i Salihîn İtikadına Dönme Denemesi)”. Balıkesirli Bir İslam Âlimi İmam Birgivi. ed. Mehmet Bayyiğit vd. 2/85-10. Balıkesir: Balıkesir Büyükşehir Belediyesi/ Kent Arşivi Yayınları, 2019.
Göçmen, Muammer. “Üstüvânî Mehmed Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/396-397. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
Gömbeyaz, Kadir. “Hâricîlerin Günümüzdeki Devamı İbâdîler mi, Selefîler mi? Metodik Bir Tartışma”. e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 9/1 (Haziran 2016): 77-98.
Güler, Zekeriya. “Selefî Hareketin Tarihî Kökenleri ve Yöntem Problemi”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 9/2 (2009), 47-74.
İsfahânî, Ebu’s- Senâ. Metâli’u’l- Enzâr Alâ Metni Tavâl’iu’l-Envâr. Haşiye. Seyyid Şerif Cürcânî, Dâru’l-Kütübî, 2008.
Kadızâde, Mehmed Efendi. Mebahisi’s-Salât. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, 5570, 12-148.
Kadızâde, Mehmed Efendi. Mebhas-i İman Risalesi, İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, 5570, 234-346.
Kadızâde, Mehmed Efendi. Mesâil-i Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaa’. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, 5570, 149-234.
Kalaycı, Mehmet. “Birgivî Mirasının Toplumsal ve Metinsel Taşıyıcıları: Kadızâdeliler ve Etrafındaki Ulema”. Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler XVII. Yüzyıl Sempozyum Tebliğleri. ed. Hidayet Aydar vd. 431-455. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2017.
Karlığa, Bekir. “On Sekizinci Yüzyıl Osmanlı Düşünce Hayatı ve Kahraman Maraş’lı Bazı Bilim Adamları”. I. Kahramanmaraş Sempozyumu. 1/3-9. İstanbul: Maraşder-Kahramanmaraş Belediyesi Yayınları, 2005.
Keskin, Mustafa. “Ahmed el-Mar’aşî’nin Hayatı, İlmi Kişiliği ve Eserleri", Turkish Academic Research Review – Türk Akademik Araştırmalar Dergisi 7/2 (Haziran 2022), 471-486.
Karlığa, Bekir. İlk Dönem İtikadi ve Siyasi Mezheplerin İnsan Fiilleri ve İhtiyar Anlayışı: Mar'aşî'nin Risâle-i Münciye Örneği. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2022.
el-Mar’aşî, Saçaklızâde Muhammed. Tertîbü’l-Ulûm. thk. Muhammed b. İsmail Seyyid Ahmed. Beyrut: Dar’ul Beşar el-İslamiyye, 1988.
Naîmâ, Mustafa Efendi. Târîh-i Naîmâ: Ravzatü’l-Hüseyn fî Hulâsati Ahbâri’l-Hafikayn. haz. Mehmet İpşirli. 2. Ankara: TTK Yayınları, 2007.
Önal, Recep. “İmam Birgivî’nin Siyasî-İtikadî Mezheplere Yaklaşımı". İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 7/4 (2018), 2404-2437.
Öz, Mustafa. “Muhammed b. Abdülvehhâb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/490-492. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
Özcan, Tahsin. “Maraşlı Bir Osmanlı Âlimi: Saçaklızade Mehmed Efendi ve Eserleri”. I. Kahramanmaraş Sempozyumu. 1/53-68. İstanbul: Maraşder-Kahramanmaraş Belediyesi Yayınları, 2005.
Pazarbaşı, Erdoğan. “Mehmed Efendi, Vânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/458-459. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
Sönmez, Mustafa. “Birgivî Mehmed Efendi’nin İhyacı Yönüne Kısa Bir Bakış”. Balıkesirli Bir İslam Âlimi İmam Birgivi. ed. Mehmet Bayyiğit vd. 2/133-144. Balıkesir: Balıkesir Büyükşehir Belediyesi/ Kent Arşivi Yayınları, 2019.
Üstüvânî, Mehmed Efendi. Fevâidü’l-Kebîr. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi Fatih, 2770, 1-212.
Vânî, Mehmed Efendi. Tasavvufî Bidatlerdan Sakınmaya Dair Risale, Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Beşir Ağa, nr. 406, vr.187-203.
Yüksel, Emrullah. "Mehmet Birgivi". Atatürk Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 2 (1977),175-185.
Yüksel, Emrullah. "Birgivi". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 6/192-194. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.