Gabit TUYAKBAYEV, Sagat TAİMAN, Zhanat BOTABAYEVA

Kazak Toponimik Efsanelerinde Türk Halklarının Ortak Motifleri

Halkbilimi alanında efsane türünün bir alt kategorisi olan toponimik efsaneler, bir yerin kültürel ve tarihsel önemini yansıtan, yerel halkın inançları ve hikâyeleriyle ilişkilendirilen değerli kültürel miraslardır. Toponimik efsaneler, yer adlarının derinliklerinde saklı hikâyelerdir. Bu efsaneler, isimlerini aldıkları yerlerin tarihine ve kültürel bağlamına ışık tutar. Bir yerin özünün yansıması olan yer adı efsaneleri, coğrafyanın dokusunu besleyerek bir bölgenin benzersizliğini ortaya çıkarır. Tarihin izlerini taşıyan bir arkeolog gibi, geçmişin sırlarını çözmek ve yerel kültürün köklerini anlamak için bize benzersiz bir pencere açarlar, fakat folklor disiplini içinde bu alt kategori yeterince çalışılmamıştır. Oysa, toponimik efsanelerin araştırılması; kültürel, tarihsel, dilbilimsel, coğrafi ve ekolojik alanlarda bilimsel verilerin sunulmasıyla birlikte kültürel mirasın korunmasına ve değerlendirilmesine katkı sağlayacaktır. Ayrıca, farklı bölgelerdeki benzer efsanelerin karşılıklı ilişkisini ve bir milletin kültürünü bütünsel bir şekilde değerlendirmek için önemli bir araçtır. Bu ilişki; iç uyumu, ulusal birliği ve tarihsel derinliği yansıtarak milletin millî kültürünü aydınlatmaktadır. Çalışmanın amacı, Kazak Türklerinden alınan iki toponimik efsane metni vasıtasıyla Türk kültürüne bütüncül bir bakış açısı geliştirmektir. Araştırmanın örnekleminde bulunan “Kız Kulesi” ve “Kırk Kız” efsaneleri hem Kazak Türkleri hem de diğer Türk halkları arasında mevcuttur. Her iki efsane, kategorik olarak toponimik alt kategorisine aittir. Metinler, varyantları ve tarihî arka planıyla birlikte ele alındığında içerdiği motifler ve anlatı modeli bakımından önemli ölçüde benzerlik göstermektedir. Bununla beraber anlatıyı oluşturan ögeler, Türk kültürü açısından incelenip yorumlandığında kültür içi tutarlılığa sahip olduğu tespit edilmiştir. Birbirinden uzak ve farklı kültürlerle etkileşime geçmiş Türk halklarının aynı efsanelere neredeyse aynı motiflerle sahip olması kültürel birliğin korunduğuna işaret etmektedir. “Kırk Kız” ve “Kız Kulesi” efsaneleri, toponimik kategoride Türk kültürüne tarihsel bir ışık tutuyor. Bu efsaneler, zengin motifleri ve anlatı ögeleriyle Türk halkının kültürel mirasını ve tarihsel arka planını yansıtıyor. Türk kültürünün derin köklü geleneklerini, inançlarını ve değerlerini önemli kültürel semboller olarak temsil ediyor. Bu efsanelerin ortaya konmasıyla zaman içinde Türk kimliğini şekillendiren tarihsel, sosyal ve kültürel dinamiklerin derinliğine anlaşılması sağlanabilir.

Anahtar Kelimeler:

folklor, dünya görüşü, toponomik efsaneler, ortak motifler, Türklük ruhu

Motives Common to Turkic People in Kazakh Toponymic Legends

Toponymic legends, a subcategory of the legend genre in field of folklore, are valuable cultural heritage that reflect the cultural and historical significance of a place and are associated with the beliefs and stories of local people. Toponymic legends are stories hidden in the depths of place names. These legends shed light on the history and cultural context of the places they are named after. Serving as a reflection of a place's essence, toponymic legends nourish the fabric of geography, revealing the uniqueness of a region. Like an archaeologist carrying the traces of history, they provide us with an unparalleled window to unravel the secrets of the past and understand the roots of local culture. However, this subcategory has not been sufficiently studied within the discipline of folklore. However, the study of toponymic legends contributes to the preservation and valorization of cultural heritage by providing scientific data in cultural, historical, linguistic, geographical and ecological fields. Moreover, the interrelationship between similar legends in different regions is an important means of comprehensively assessing the culture of a nation. This relationship sheds light on the internal harmony, national unity and historical depth of a spesific nation's traditional culture. The aim of the study is to provide a holistic perspective on Turkish culture through two toponymic legend texts from Kazakh Turks. The legends of "Kız Kulesi" (Maiden's Tower) and "Kırk Kız" (Forty Maidens) exist among both Kazakh Turks and other Turkish communities in the research sample. Both legends belong to the categorical subcategory of toponymic legends. When examined in terms of their motifs and narrative patterns, along with their texts, variants, and historical background, they show significant similarities. Furthermore, when the elements that constitute the narrative are analyzed and interpreted from the perspective of Turkish culture, it is determined that they possess intra-cultural consistency. The fact that Turkic communities, which have interacted with distant and different cultures, share the same legends with almost identical motifs, indicates the preservation of cultural unity. "Kırk Kız" and "Kız Kulesi" legends shed historical light on Turkish culture within the toponymic category. These legends, with their rich motifs and narrative elements, provide insights into the cultural heritage and historical background of the Turkish people. They serve as important cultural symbols, reflecting the deep-rooted traditions, beliefs, and values of the Turkish culture. Through the exploration of these legends, one can gain a deeper understanding of the historical, social, and cultural dynamics that have shaped the Turkish identity over time.

Keywords:

Folklore, worldview, toponymic legends, common motifs, Turkish spirit,

PDF

___

Abilkasymova, K./Tamaev, A. Kazak folkloristikası. Almatı: Bilim, 2007.
Alibekov, T./Korabay, S. Babalar sözü: Jüz tomdık. Astana: Foliant, 2011.
Bayatlı, O. Bergama’da Efsaneler Âdetler. Bergama Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul, 1941.
Berdibai, R. Bes tomdik shigarmalar zhinagi. Epos-el kazinası. Birinshi tom. Almatı: Kazygurt, 2005.
Berdibai, R. Bes tomdik shigarmalar zhinagi. Kausar bulak. Ekinshi tom. Almatı: Kazygurt, 2005.
Beskempirova, A.U. and et.al. “Great silk road legends and myths: “Forty legendary girl”. Bulletin the National academy of sciences of the Republic of Kazakhstan. Volume 6, Number 382 (2019).
Demiryürek, M. “Kırk Kız Efsanesinin Yazılı Kültürdeki İki Örneği Üzerine Bir Değerlendirme”. Millî Folklor, 2017, Yıl 29, Sayı 116.
Divaev, A. Tartu. Almatı: Ana tili, 1992.
Divaev, A. Kazaktıñ halık tvorchestvosı. Almatı: Gılım, 1989.
Elçin, Ş. Halk Edebiyatına Giriş. Ankara: Akçağ Yayınları, 1986.
Ergun, M. Türk Dünyası Efsanelerinde Değişme Motifi. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, 1997.
Gabdullin, M. Kazakh halkınıñ auız adebiyeti. Almatı: Mektep, 1974.
Ibraev, Sh. and et.al. Turk halıktarınıñ folklorı. Astana: Foliant, 2009.
Ibraeva, E. E. and et.al. “Turkı folklorınıñ zerttelu, zhinaktau zhane zhariyalanu tarihı”. Edu.e-history.kz 4(24) Kazan-Zheltoksan, 2020.
İnan, A. Makaleler ve İncelemeler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1987.
İnan, A. Tarihte ve Bugün Şamanizm. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1986.
Kaskabasov, S. A. Kazak adebiyetiniñ tarihı. 2009.
Kaskabasov, S. A. Kazak halık prozası. Almatı: Gılım, 1984.
Kaskabasov, S. A. Oyoris. Almatı: Zhibek Zholı, 2009.
Kaskabasov, S. A. and et.al. Kazakski folklore v sobrani G.N. Potanina (Arhivniye materiyalı i publikasi. Alma-Ata: Nauka, 1972.
Kondybai, S. Tolık shıgarmalar zhinagı. 9 tom. Argı kazak mifologiyası 1-kitap. - Almatı: Arıs, 2008.
Mamadil, K. A. “Turkilik integrasiyadagı til maselesi”. Evraziya gumanitarlık institutinin habarshısı. 2019.
Margulan, A. Ezhelgi zhır anızdar: Gılımi-zertteu makalalar/Kurastırgan. R. Berdybaev - Almatı: Zhazushı, 1985.
Ögel, B. Türk Mitolojisi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1993.
Orkun, H. N. Türk Efsaneleri. İstanbul: Çınar Yayını, 1943.
Kazak halkınıñ filisofiyalık murası. 20 tom. Astana: Audarma, 2006.
Radlov, V. V. Obraztsi narodnoi litereturi turkskih plemen, zhivushih v Uzhnoy Sibiri i Zdzungarskoi stepi/Sobroni V.V. Radlovım. 12 tom, Sank-Peterburg: Akad. nauk, 1866-1907.
Sadık, T. Türk Dünyası Edebiyat Tarihi. C. 2, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2002.
Sakaoğlu, S. Dede Korkut Kitabı İncelemeler-Derlemeler–Aktarmalar. Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları, 1998.
Taimova, G./Begmanova, B. S. “Turki folklorındagı kundılıktardın transformasiyalanuı”. Keruen. 2022. No. 1 (74).
Tursynov, E. Kazak auız adebiyetin zhasaushılardın bayırgı okilderi. Almatı: Gılım, 1976.
Tuyakbaev, G. Sır oniriniñ folklorlık antologiyası/Anızdar men angimeler. II-tom. Nur-Sultan: Foliant, 2022.
Tuyakbaev, G. Korkyt ata turalı anızdar men angimeler. Astana: Foliant, 2018.
URL1 Rakhimov, B. “Turkologiyaga zhana bagıt pen sonı serpilis kerek”. https://qa.bilim-all.kz/33/
URL2 Hu, Zhenghua. “Kyrgyz el anızı “Kırık kız”. https://docplayer.biz.tr/2652948-Kirgiz-milletine-ait-kirkkiz-efsanesi.html
Zhanaidarov, O. Kazak zherinin 100 anızı. Almatı: Soraba kogamdık korı, 2013.