KIRGIZ TOPLUMUNDA GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE KALIN (BAŞLIK PARASI) GELENEĞİ

Toplumların aile kurma olgusu üzerinde önemli görev ilişkisi ve işlevini sürdüren bir kültür unsuru olarak “kalın” (başlık parası) geleneğine hemen hemen pek çok toplum ve toplulukta rastlamak mümkündür. Soyun devamını esas alan aile kurumunda kalın, geleneğin var olduğu toplumlarda evliliğin simgesi olarak görülebilir. Kalın, iki farklı grup ya da aileye mensup ayrı cinsteki kişilerin birleşmesi karşısında kadının aile içindeki de ğerinin ve yerinin tanınması ve savunulması amacını güder. Toplumsal yapının dinamikleriyle bağlantılı olarak kalın genellikle bu ilişkiyi sürdürür. Bu durum kimi zaman sert ve zorlayıcı olurken, kimi zaman kültürel uy gunluklar sonucu yeni toplumsal aidiyetler ve kimlikler kazanabilir. Muhtelif din ve kültürlerde evlenecek er keğin kız tarafına çeşitli adlar altında belirli para veya mal verdiği ve bunun farklı hukuki ve sosyal sonuçlar doğurduğu gözlemlenir. Kalının geçerli olduğu toplum ve topluluklarda söz konusu geleneğin uygulama ve anlayış itibariyle farklı yorumlandığı ileri sürülebilir. Roma ve Atinalılarda erkek tarafından verilen başlık pa rası mahiyetindeki malın (bride price) bir satış bedeli olma özelliği taşıdığı, evlenecek erkeğin, kızın babasına veya bizzat kıza ödediği belli bir mal ile kadını adeta satın aldığı anlaşılır. Bununla birlikte babanın da kızının durumunu güvence altına almak amacıyla damadına (dowry: drahoma) adıyla ödemelerde bulunduğu görülür. Musevi ve kilise hukuklarında ise evlilik akdinin bir satış anlaşması olarak değerlendirildiği ve kızın ailesine (tamirtu: tirhatu, m’aru veya mohar) isimleriyle ödemeler yapıldığı kaynaklarda açıkça görülür. İslâmiyet öncesi Arap toplumunda mehir, sadak, sıdak veya saduka adlarıyla başlık parası uygulamasının varlığından söz edile bilir. Genellikle kalın olarak ifade edilen başlık parası, Türk soylu ve dilli halkların evlilik geleneğinin evlilikle ilgili uygulamalarının en önemli unsurlarından biridir. Yazılı birçok yabancı kaynakta adından bahsedilen, Or hun-Yenisey yazıtlarında dahi varlığından söz edilen kalın geleneğinin, Kırgız Türkleri arasında bugün de ev lilik sürecinin önemli bir basamağını oluşturduğu görülmektedir. Bu çalışmada, geleneksel bir uygulama olan kalın verme ve almanın tarihî gelişim ve değişim süreçleri, Kırgız ailesinde algılanış biçimi ve günümüzdeki durumu üzerinde durulmuştur. Konuya açıklık getirmek ve tarihî akışı ortaya koymak için Türk halkları arasında kalın tabirinin kullanımı ve anlamı yol gösterici olacaktır. Kırgız toplumunda kalının dünden bugüne gelişimi Kırgız aile yapısıyla ilgili olarak etnografik ve folklorik kaynaklardan faydalanılarak ortaya konulmuş, kalın geleneğinin günümüz Kırgız toplumunda ne oranda yaşadığı, olumlu ve olumsuz yönleriyle değerlendirilmiştir.

The Tradition of Giving “Kalyn” (Bride Price)” in Kyrgyz Society From Past to Present

The custom of giving the “kalyn” (bride price), existing as one of the forms of cultural traditions and obtaining an important function within starting a new family unit, can be found in almost all communities and ethnic groups in the world. In the institution of the family, which is created to ensure the bloodline, a bride price is one of the symbols of marriage. Bride price aims to acknowledge and protect the economic value of a woman and her human dignity at the time of marriage of two persons of different sexes belonging to two different groups or families. Associated with the dynamics of social structure, bride price usually maintains this relation ship. Sometimes this situation has compulsory and violent nature, but at the same time it can be culturally appropriate and is able to earn new social identity and belonging. It can be observed that in culturally and religiously conservative communities, money, property or other form of wealth is paid by groom or his family to bride’s side. Thus, this practice entails different legal and social consequences. In communities and societies, where bride price is considered as valid action, there are various interpretations of this ritual’s practice and notion. In Ancient Rome and Athens, any form of wealth paid by the groom’s side had a real sale price, thus, we can understand that groom was literally purchasing a woman, paying a certain price to bride’s parents, or her personally. At the same time, it could be found that bride’s father pays dowry (drahoma) to his son-in-law, in order to secure his daughter’s status in new family. According to Jewish and Canon law, a certificate of marriage was considered as same as a sales agreement, it can easily be found in written sources, that groom’s family made payments known as a tamirtu: tirhatu, m’aru or mohar, which was given to the bride’s family. In Pre-Islamic Arab communities, bride price payment existed and was known as mahr, sadak, sidak or saduka. A tradition of giving the bride price, usually known as kalyn among Turkic-speaking peoples is one of the most important parts of the marriage ritual. This tradition, appeared and mentioned in a number of foreign written sources, and even in ancient Orkhon-Yenisey runic inscriptions, is still alive among Kyrgyz people and forms one of the important phases in the marriage process. In this research, studies have been conducted on a phenom enon of kalyn, one of the traditional rituals, its historic development and transformation processes, ways of its perception in Kyrgyz family, and its current position in the society. Furthermore, for the purpose of clarifying the topic and revealing historical process, information is provided about how Turkic-speaking ethnic groups used a term “bride price – kalyn” and its meaning. Speaking of history of bride price giving practice in Kyrgyz society, attempts have been made to put historical approach on the basis of ethnographical and folklore sources about Kyrgyz family. Efforts were made to provide information about how a tradition of giving bride price is used and well-preserved among modern Kyrgyz society.

PDF

___

Abdiyev, T. “Kalın Kaadası”. Kırgız Tuusu №107:7, (1999).
Abduvaliyev, İ. ve A. Akmataliyev. Kırgız Tilinin Sözdügü. Bişkek: Avrasya Press, 1999.
Abramzon, Saul. Kirgizı i İh Etnogenetiçeskiye i İstoriko-Kulturnıye Svyazi. Kırgızstan: Frunze, 1990.
Abramzon, Saul. Kırgız cana Kırgızstan Tarıhı Boyunça Tandalma Emgekter. Bişkek: Turar, 2013.
Akgündüz, Ahmet. “Başlık”. İslâm Ansiklopedisi, cilt 5, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay, 1992, ss. 131- 133.
Akmataliyev, Abdıldacan. Er Töştük: Epos. El Edebiyatı Seriyası 2. Bişkek: Şam, 1996.
Akmataliyev, Abdıldacan. “Cuuçu Tüşüü Kaadası”. Zaman Kırgızstan №26: 11, (1997).
Akmataliyev, Abdıldacan. Kırgız Adabıyatı Tarıh cana Mezgil. Bişkek: Avrasya Yayınları, 2010.
Akmataliyev, Amantur. Baba Saltı, Ene Edebi. Bişkek: Bütkül Soyuzduk Caştar Kitep Borboru Birikmesi Ba lasagın Filialı, 1993.
Akmataliyev, Amantur. Kırgızdın Köönörbös Döölöttörü. Bişkek: Şam, 2000.
Akobirov, S. F. Ozbekça-Rusça Lugat. Moskova: Horiciy vf Milliy Lugatlar Davlat Naşriyatı, 1959.
Auezova, Zifa-Alua. Mahmud al-Kaşgari. Divan Lugat at-Turk. Almatı: Dayk-Press, 2005.
Aynakulova, Gülnisa. “Kırgızlarda Evlilik ve Evlenme Törenleri”. Milli Folklor 72 (Kış 2006): 95-106.
Biçurin, Nikita. Sobraniye Svedeniy o Narodah, Obitavşih v Sredney Azii v Drevniye Vremena. Moskva/Le ningrad: İzdatelstvo AN SSSR, 1950.
Cumagulov, A. Semya i Brak u Kirgizov Çuyskoy Dolinı. Frunze: İzdatelstvo AN Kirgizskoy SSR, 1960.
Çetindağ, Gülda. “Kazak Türklerinde Evlenme Geleneğine Bağlı Olarak Gerçekleştirilen Hediye Alışverişi Üzerine Bir İnceleme”. Milli Folklor 76 (Kış 2007): 218-231.
Eşiyev, Asılbek. Orto Türk Doorundagı Pedagogikalık Oylor. Bişkek, 2007.
Fielstrup, Fedor. İz Obryadoboy Jizni Kirgizov Naçala XX. Beka. Moskva: İnstitut Etnologii i Anntropologii İm. N. N. Mikluho-Maklaya, 2002.
Genç, Reşat. Kaşgarlı Mahmud’a Göre XI. Yüzyılda Türk Dünyası. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Ens titüsü Yayınları, 1997.
Gönen, Sinan. “Türk Kültüründe Kız Kaçırarak Evliliğinin Köy Seyirlik Oyunlarındaki İzleri”. Selçuk Üniver sitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 29 (Bahar 2011): 45-55.
Güvenç, Bozkurt. “Geleneklerden Kalıntılar: Başlık, Berdel, Kız-Kaçırma, Kuma ve Amca-Kızı Evliliği”. Ka dın Araştırmaları Dergisi 1 (1993): 43-48.
İsakov, Baktıbek. XX. Yüzyılın Başından Bugüne Kadar Son-Köl’deki Yayla Hayatı. Yayınlanmamış doktora tezi. Bişkek: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2011.
Karasaev, Husein. Nakıl Sözdör. Bişkek: Şam, 1995.
Karatayev, Olcobay ve Eraliyev, Salaydin. Kırgız Etnografiyası Boyunca Sözdük. Bişkek: Biyiktik, 2005.
Kartaeva, Tattigül. “Sır Bölgesi Kazaklarının Evlilik Törenleri Üzerine Bir Değerlendirme (19 yy. – 20. yy. Başları)”. Milli Folklor 104 (Kış 2014): 167-179.
Kaşgarlı, Mahmud. Divanü Lügat-İt-Türk Tercümesi (Çeviren: Besim Atalay). Cilt II,III., Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1985.
Kazmaz, Süleyman. “Halk Hukukunda Evlenme Sözleşmesi”. IV. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Bildirileri, 1992, ss. 177-185.
Kınacı, Cemile. Kazak Edebiyatında İmaj ve Kimlik (1925-1991). Ankara: Bengü Yayınları, 2016.
Kırgız Respublikasının Cazık Kodeksi. “Üy-bölö Mamilelerinin Salttarına cana Caşı Cetelekterdin Kızıkçılık tarına Karşı Kımıştar” (10 Mart 2021) 21 Nisan 2021.
Kislyakov, Nikolay. Semya i Brak u Tadjikov. Po Materialam Kontsa XIX- Naçala XX Veka. Leningrad: İzda telstvo Akademii Nauk SSSR, 1959.
Kislyakov, Nikolay. Oçerki po İstorii Semi i Braka u Narodov Sredney Azii i Kazahstana. Leningrad: İzdatelstvo Na uka, 1969.
Levitskaya, L. S., ve Diğerleri. Etimologiçeskiy Slovar Turkskiy Yazıkov. Obşeturkskiye i Mejturkskiye Leski çeskiye Osnovı na Bukvı “K”, “Қ”. Moskova: Yazıki Russkoy Kulturı, 1997.
Nadelyayev, Vladimir ve Diğerleri. Drevneturkskiy Slovar. Leningrad: İzdatelstvo Nauka Leningradskoye Ot deleniye, 1969.
Orozbak Uulu, Sagımbay. Manas. II-Kitep. Frunze: Kırgız SSR İlimder Akademiyası Til cana Adabiyat İnsti tutu, 1980.
Orozbakov, Sagımbay. Manas Baatırdık Epos. 8. Cana 9. Kitep. Bişkek: Turar, 2014.
Oruzbayeva, B. Ö. Kırgız Sovet Entsiklopediyası. Tom 3. Frunze, 1978.
Ögel, Bahaeddin. Dünden Bugüne Türk Kültürünün Gelişme Çağları. İstanbul: Türk Dünyası Araştırma Vakfı Yayınları, 2001.
Polat, Kemal. Beşikten Mezara Kırgız Türkleri’nde Gelenek ve İnanışlar. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2005.
Potapov, Leonid. “Materialı po Semeyno-Rodovomu Stroyu u Uzbekov Kungrad”. Nauçnaya Mısl 1 (1930): 37-52.
Radlov, Vasiliy. Obraztsı Narodnoy Literaturı Turkskiy Plemen Jivuşih v Yujnoy Sibiri i Dzungarskoy Stepi. Çast III., Kirgizskoye Nareçiye. Sankt-Peterburg: Tipografiya İmperatorskoy Akademii Nauk, 1870.
Radlov, Vasiliy. Obraztsı Narodnoy Literaturı Severnıh Turkskiy Plemen. Çast V., Nareçiya Dikokamennıh Kir gizov. Sankt-Peterburg, 1885.
Soltonoyev, Belek. Kızıl Kırgız Tarıhı. I-Kitep. Bişkek: Uçkun, 1993a.
Soltonoyev, Belek. Kızıl Kırgız Tarıhı. II-Kitep. Bişkek: Uçkun, 1993b.
Stroilov, L. “Afgandık Kırgızdar”. Kırgızdar. Tom 1. Bişkek, 1993.
Şakirova, G. “Kız Kalınsız Bolso da, Kaadasız Bolboyt”. Kırgız Ruhu №46:6, (2004).
Taşiyev, A. “Kalındın Baası”. Kırgız Tuusu №37, 6, (2001).
Tavkul, Ufuk. “Kafkasya Toplumlarında Başlık Geleneği”. Kırım Dergisi 4 (1995): 20-23.
Tekin, Talat. Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2010.
Tezcan, Mahmut. “İlkel Toplumlarda Başlık Parası”. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi 1 (1976): 415-426.
Türkdoğan, Orhan. “Evlenmede Başlık Geleneğinin Sosyolojik Açıklaması”. I. Uluslararası Türk Folklor Kongresi Bildirileri IV. Ankara: Kültür Bakanlığı Millî Folklor Araştırma Dairesi, 1976, ss. 315-361.
Türkmen, Fikret. “Er Töştük Destanındaki Stereotip Motiflerin Analizi”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi cilt: VI (2005-1): 235-239.
Useyev, Nurdin. Enisey Cazma Estelikteri Leksikası cana TeksterI. Bişkek: Turar, 2011.
Ünal, Ali. Günümüz Kırgız Toplumunda Doğum-Ölüm Geleneği ve Bunun Tarihi İzleri (Narın Bölgesi Örneği). Yayınlanmamış yüksek lisans tezi. Bişkek: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensti tüsü, 2010.
Ünal, Ali. Üy-bülö Maseleleri Sotsiologiyanın Küzgüsündö. Bişkek: Maxprint, 2015.
Yeşildal, Ünsal Yılmaz. “Er Töştük Anlatısının Kırgız Sahasına Ait Nesir Varyantları”. 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum Dergisi cilt 4, 11 (Ekim 2015): 81-113.
Yıldız, Naciye. Manas Destanı (W. Radloff) ve Kırgız Kültürü ile İlgili Tespit ve Tahliller. Ankara: TDK Yayını, 1995.
Yudahin, Konstantin. Kırgızça-Orusça Sözdük. Bişkek: Şam, 1999.
Yunusaliyev, Bolot. Manas. I- Kitep. Frunze: Kırgızmambas, 1958.
Zagryajskiy, Grigoriy. “Kara-Kirgizı”. Turkestanskiye Vedomosti 41 (1874): 162-163.