Talas OMARBEKOV, Mendigul S. NOGAYBAYEVA, Aknur KOŞIMOVA

KAZAK TÜRKLERİNİN OLUŞUMUNDA OĞUZLARIN ROLÜ ETNİK VE COĞRAFİ BÜTÜNLEŞME*

Türk boyları arasında önemli bir role sahip olan Oğuzlar, tarih sahnesine çıktıkları andan itibaren çeşitli nedenler yüzünden göç etmek zorunda kalmışlardır. Bugünkü Kazakistan Cumhuriyeti'nin toprakları da Oğuz boylarının yaşadığı topraklar arasında yer almış ve Oğuz boyları arasından pek çok boy Kazak Türklerinin oluşumunda önemli rol oynamışlardır. Kaynaklarda Sekiz Oğuz, Sekiz Arıs diye geçen boylar bunlar arasındadır. Kazak Türkleri oluşturan Üç Cüz (Ulu-Büyük, Kişi-Küçük ve Orta) içerisinde Oğuz boylarından neşet eden Celayir, Nayman, Kanglı, Karluk gibi bir çok boy da yer almıştır.1 Oğuzlar Kazak bozkırlarında yaşayan Türk boylarının oluşumunda büyük rol oynayarak kendi devletini kurmuşlardır. İlim aleminde uzun tartışmaların yaşandığı Kanglı-Oğuz birlikteliği de günümüz Kazak topraklarında önemli bir varlık göstermektedir. Aynı zamanda Eski Kanglı Devleti'nin kurulduğu yer Türkistan'ın kalbi, Sır Derya, Aral, Talas ve Çu Nehirleri bölgesidir. Bu coğrafya daha sonraları Kazakların Üç Cüzü'n bir araya geldiği kutsal yer olmuştur. Oğuzlar bu coğrafyada çeşitli şehirler de kurarak varlıklarını Kazak Hanlığı'nın kuruluşuna kadar devam ettirmişlerdir. Bu çalışmada Kazak Türklerinin oluşumunda Oğuz boylarının varlığı ve günümüz Kazakistan coğrafyasında kurulmuş Oğuz yerleşimleri tarihî kaynaklar ile ilim adamlarının görüşleri değerlendirilerek ortaya konulmaya çalışılmıştır. Ayrıca bölgede Kanglıların Oğuzlar ile olan ilişkileri ve ilim âleminde uzun tartışmaların yaşandığı Kanglı-Oğuz birlikteliğine de değinilmiştir.

The Role of Oguzs in the Formation of Kazakh Turkic: Ethnical and Geographical Integration

Oguzs who have an important role among Turkish tribes, had to emigrate due to several reasons since they stepped in the history scene. Today's Republic of Kazakhstan is also among the lands they emigrated. Many of the Oguz tribes played part of the tribes which constituted Kazakh people. Tribes named as Eight Oguz, Eight Aris are among them. Also other tribes derived from Oguzs like Jalairs, Naimans, Kangars, Karluks played part of the constitution of Three Juz (Ulu: Big, Kiçik: Little, Middle) forming Kazak people. Oguzs who impacted the formation of many Turkish peoples lived in today Kazakhistan's geography and established their states. Also, the place where the ancient Kangar State was established was in the heart of Turkestan, within Jaxartes, Aral, Talas and Chu Rivers' region. This geography became the saced gathering place of Three Juz later on. Oguzs also continued their presence until the foundation of Kazakh Khanate by establishing many cities in this geographical region. In this paper, the presence of Oguz tribes in the formation of Kazak people and Oguz settlements established in today Kazakhistan territory were tried to put in evidence after evaluating related historical sources and experts' views. The Kangar-Oguz relations and the Kangar-Oguz union on which long discussions were held among historians were also mentioned.

___

Agadjanov, S. G. Oçerki İstorii Oguzov i Turkmen Sredniy Azii ?X-X??? vv. Aşhabat: 1969.
Al-İstahri, Kniga Putey i Stran. Materialı po İs- torii Turkmen i Turkmenii. Tom 1, Moskova: İnstitut Vostokovedeniya, 1939.
Akerov, T. Drevniye Kırgızı i Velikaya Step (Po Sledam Drevnekırgızskih Tsivilizatiy, Biş- kek: yy, 2005.
Amanjolov S. Voprosy Dialektologii I İstorii Ka- zahskogo Yazıka. Almaty: 1959, 59.
Al-İstahri. İzvleçeniya iz "Kitab Mesalik al- Mamalik", Materialı po İstorii Turkmen i Turkmenii, Moskova-Leningrad: AN SSSR, 1939, I Tom: 167-180.
Amar, A. Mongolın Tovç tuuk, Ulan Batur: 1989.
Argınbayev, H., Mukanov, M., V. Vostrov. ?azak Şejiresi Hakında, Alma-Ata: Atamura, 2000.
Artıkbayev Zh. O. ?ogam jane Etnos (XVIII XVI- II. Gasırdagı Kazak Kogamının Etnoaleu- mettik Kurılımı), Pavlodar: JeKO, 2004.
Baypakov, K. M. "Oguzı, Turkmenı i Seldjuki v Gorodah Jetısu i Yujnogo Kazahstana", Izvestiya NAN RK 4 (2006): 35-61.
Barthold, V. V. "Dvenatstat Lektsiy po İstorii Turetskih Narodov Sreyney Azii", Soç., V (1968): 19-194.
------. Rabotı po İstorii i Filologii Tyurskih i Mongolskih Narodov, Moskova: 2002.
------. Kypçaki Soç. Tom 5. Moskva: 1968, 550.
Bregel, Yuri. An Historical Atlas of Central Asia. Leiden- Boston: Brill, 2003.
Kazak Ru-Taypalarının Tarihî, X?? Tom, Kanlı. Alma-Ata: 2008.
Gabjalinov H. M., Omarbekov, T. O. "K?r?spe", Kazak Ru-Taypalarının Tarihî, Cilt X??, Al- ma-Ata: Kanlı, 2008.
Januzakov T., Kazak Geografiyalık Atauları, Al- matı: Arıs, 2005: 255.
Joldasbekov M., K. Sartkojulı. Orhon Yeskertkiş- lerinin Tolık Atlası. Astana: 2005.
İstoriya Kazahstana. S Drevneyşih Vremyon do Naşıh Dney v 5 Tomah. Tom 1. Almaty: 2010. 3015.
Galkina E.S. K Probleme Lokalizatsii Narodov Vostoçnoy Evropı na Etniçeskoy Karte Ge- ografof "Şkolı al-Djayhani". Uçonıye Zapis- ki Tsentra Arabskih İssledovaniy İnstituta Vostokovedeniya RAN, Moskova, 2003.
Gumilyov L.N. V Poiskah Vymyşlennogo Tsars- tva, 1992.
Kazakstan Tarihı Etnikalık Zertteulerde. ?V Tom. Alma-Ata: 2009.
?azak Ru-Taypalarının Tarihı. Tabyn. Almaty: "Alaş" Tarihi-Zertteu Ortalygy, 2006. II Tom.
Kazak Ru Taypalarının Tarihı. Nayman. Al- maty: "Alaş" Tarihi-Zertteu Ortalygy, 2008. X Tom, 1 Kitap. 2003
Kıtay Jılnamalarındagı Kazak Tarihının Derekter? (Gılımi Jetekşisi - J. Mırzahanulı). Alma-Ata: 2006.
Kinayatulı, Z. Mongol Ustirtin Meken Etken Son- gı Turki Taypaları: ?X-X?? Gasır. Astana: 2001.
Kinayatuly Z, Jılagan Jıldar Şeceresi, Almatı, 1995.
Kononov, A. N. "Vvedeniye k «Rodoslovnomu Turkmen". Soçineniye Abuye Abu'l Gazi, Hana Hivinskogo, Moskova- Leningrad: AN SSSR, 1958.
Kumekov B., İstoriya Gosudarstvennıh Obra- zovaniy na Territorii Kazahstana, Almatı: Caspien, 1998.
Mahmud Kaşgari, Tur?k T?l?n?n Sözd?g?: ("Diva- ni lugat-at tur?k"). Kazak Tiline Avdargan, Algı Sözi men Gılımi Tus?n?kter?n Jazgan: A. Egeubay, Alma-Ata: HANT., 1998.
Materialı po İstorii Turkmen i Turkmeni. Mos- kova-Leningrad: AN SSSR, 1939, 1 Tom: 166-208.
Margulan, ?. Ejelg? Jır, Anızdar. Alma-Ata: 1985.
Maşhur Jusip Kopeyuly, Kazak Şeceresi. Araptyn Hadim Jazuınan Bugingi Jana Alipbiyge Tusirip Azirlegen - Sarsenbi Dauit. Almatı: Jalyn, 1993.
Reşidüddin. Sbornik Letopisey. Perevod. L. A. Hetagurova. I Tom, Kniga 1. Moskova-Le- ningrad: 1952.
Samaşev, Z. i Drugiye. Sokrovitsa Ustyurta i Mankıstav. Alma-Ata: 2007.
Sümer Faruk. Oğuzlara Ait Destanı Mahîyetde Eserler. http://dergiler.ankara.edu.tr/dergi- ler/26/995/12107.pdf
Soçineniya Konstantina Bogryanorodnogo "O Fe- mah" i "O Narodah". Moskva: 1899. 139
Tolstov, S.P. "Osnovnıye Voprosı Drevney İstorii Sredney Azii". Vestnik Drevney İstorii, 1(2) (1938) : 176-203.
-----. "Goroda Guzov (İstoriko-Etnografiches- kie Etyudy)", Sovetskaya Etnografiya (3), (1947): 55-102.
Togan Z.V., Umumi Türk Tarihine Giriş, http:// www.murataydin.org/turk-tarihine giris.pdf
Undasınov, I. N. Istoriya Kazahov i ih Predkov. Moskova: 2002.
Viktorova L.L. K Voprosu o Naymanskoy Teorii Proishojdeniya Mongolskogo Literaturno- go Yazıka i Pis'mennosti. (XII-XIII) Uçonye Zapiski LGU. Yazyki Narodov Vostoka. No 305, 1961. Seriya Vostokovedçeskih Nauk. Vıpusk 12. 149.
"Zametki ob Etniçeskom Sostave Tyurkskih Ple- mon i Narodnostey i Svedeniya ob ih Çislen- nosti". Jivaja Starina. 1896, Vıpusk. III-IV.: 277-456.