BİR MODERNİST’İN MİTOLOJİK HÂLLERİ: TANPINAR ESTETİĞİNDE AĞAÇ METAFORU ÜZERİNE MİTOPOETİK BİR OKUMA

İnsan muhayyilesinin en eski ürünlerinden olan mitler, bünyesinde bir yandan kültürün kolektif kodlarını barındırırken, diğer yandan sanatçıların şahsi estetiklerine yön vermiştir. Zamanın ötesini yakalayıp evrensel olana ulaşan bu anlatılar, hayatın ve sanatın gayesini zamanı yenmek olarak belirleyen Ahmet Hamdi Tanpınar’ın modern estetiğinde önemli bir kaynak işlevi görür. Tanpınar’ın insana ve insan yaşamına ait özel deneyimleri mitopoetik bir tavırla yeniden üretmesi, onun modern bir dil ve evrensel bir estetik yaratmasını sağlamıştır. Tanpınar’ın eserlerinde “ağaç” metaforu çevresinde yapılacak bir yakın okuma, mitolojinin modernitede yeniden üretilme biçimlerinin anlamlandırılması ve Tanpınar estetiğinin farklı yönlerinin ortaya konması anlamına gelmektedir. Onun estetiğinde “terkip” düşüncesi, “zamanı yenme” arzusu ve “evrensel” olanı yakalama isteği büyük önem taşır. O, estetiği ile uyumlu bir dil geliştirmek için mitolojiyi temel bir kaynak olarak kullanmış, bu dili oluştururken estetiğini mitopoetik bir tavırla, ağaç motifi üzerinden geliştirdiği özgün metaforlar çevresinde biçimlendirmiştir. Tanpınar metinleri üzerinde yapılan yakın okumalar, bu tavrın sistematik bir biçimde ortaya konması için bilişsel dilbilim ve “kavramsal metafor kuramı”nın verimli bir çalışma zemini oluşturduğunu ortaya koymaktadır. Huzur’da Nuran’ın gülümsemesinin Mümtaz’ın iç dünyasında bir ağaç gibi büyümesi AŞK BİRLİKTİR metaforunu ortaya çıkarırken, “Ne İçindeyim Zamanın” şiirindeki “kökü bende bir sarmaşık/olmuş dünya sezmekteyim” dizeleri de İNSANLAR BİTKİDİR ya da İNSANLAR AĞAÇTIR kavramsal metaforlarını etkinleştirmektedir. Tanpınar özgün metaforlar üreterek modernist dilini mitopoetik bir tavırla desteklerken; insanı iç dünyasından başlayarak en derinlerdeki kaynağıyla birleştirmiş ve kendi şahsi mitolojisini inşa etmiştir. Bu da Tanpınar’ın estetiğiyle uyumlu bir dil yakalamasını ve kendi deyişiyle kâinat karşısındaki hakiki tavrını almasını sağlamıştır.

Mythological States of a Modernist: A Mythopoetic Reading of Tree Metaphor in Tanpınar’s Aesthetics

Mythos, one of the earliest productions of human imagination, embody not only the collective codes of culture, but also inspire the aesthetics of the artists. These narratives, which capture the timeless and the universal, have been a source in the modern aesthetics of Ahmet Hamdi Tanpınar whose purpose in life and art was to reach the timeless. Tanpınar’s reconstruction of the human condition allowed him to create a modern discourse and a universal aesthetics. An interdisciplinary close reading of the tree metaphor in Tanpınar’s texts reveals the ways in which mythology is reproduced in modern times and the different aspects of Tanpınar’s aesthetics. According to him, there is a great significance in the idea of “synthesis”, the desire of “defeating time” and capturing “the universal”. He uses mythology as a fundamental resource to develop a language that is compatible with his aesthetics and created his aesthetic with a mythopoetic discourse which was shaped around the original tree metaphors. Closer readings on Tanpınar’s texts reveal that cognitive linguistics and conceptual metaphor theory constitute an efficient framework for the systematic presentation of his mythopoetic attitude. In his novel Huzur (A Mind at Peace), when Nuran’s smile grows like a tree inside of Mümtaz, there emerges the LOVE IS UNITY metaphor. Similarly, his lines “[a]n ivy tree the world has become/with the roots in me”, in his poem “Neither within Time”, activates another conceptual metaphor, PEOPLE ARE PLANTS or PEOPLE ARE TREES. By so doing, Tanpınar supports his modernist language with a mythopoetic approach. He unites the inner world of the being with mythos as his deepest source and builds his personal mythology. This allowed him to establish a language consistent with his aesthetics and assume a genuine attitude towards the universe in his own words.

PDF

___

Aktulum, Kubilay. Folklorun Evrenselleri. Zeynel Kıran’a Armağan. Editörler: V. Doğan
Günay, Songül Aslan Karakul. İstanbul: Papatya Yayınları, 2014, 199–220.
Aristotle. Poetika. Çev. İsmail Tunalı. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1998.
Aristotle. Poetika. The Basic Works of Aristotle. Editör: Richard McKeon, Çev. W. D. Ross, New York: Random House, 1941.
Arslan, Ahmet Ali. “Kızılderili ve Türk Kültüründe Hayat Ağacı”. Türk Dünyası Araştırmaları 178 (2009): 83–100.
Bayat, Fuzuli. Mitolojiye Giriş, İstanbul: Ötüken Yayınları, 2010.
Bilen, Max. Mytico-poetic Attitude. Companion to Literary Myths, Heroes and Archetypes. Editör: Pierre Brunel. Çev. Wendy Allatson, Judith Hayward and Trista Selous. New York: Routledge, 2017, 861–866.
Bilen, Max. “Pierre Brunel, Mythocritique: Théorie et Parcours (Book Review)”. Poetics Today 14/4 (Kış 1993), 769–771.
Brunel, Pierre. Mythocritique: Theorie et Parcours. Paris: Presses Universitaires de France, 1992.
Campbell, Joseph. The Masks of God: Primitive Mythology. London: Secker & Warburg, 1960.
Cebeci, Oğuz. Metafor ve Şiir Dilinin Yapısal Özellikleri. İstanbul: İthaki Yayınları, 2013.
Durand, Gilbert. Sembolik İmgelem. Çev. Ayşe Meral. İstanbul: İnsan Yayınları, 1998. Erbek, Güran. “Hayat Ağacı Motifi”. Antika 15 (1986): 26–41.
Ergun, Pervin. Türk Kültüründe Ağaç Kültü. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2012.
Eliade, Mircae. Mitlerin Özellikleri. Çev. Sema Rifat. İstanbul: Simavi Yayınları, 1993.
Eliade, Mircae. Myth and Reality. Çev. Willard R. Trask. New York: Harper & Row, 1963.
Eliot, T. Stern. Edebiyat Üzerine Düşünceler. Çev. Sevim Kantarcıoğlu. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990.
Enginün, İnci ve Zeynep Kerman. Günlüklerin Işığında Tanpınar’la Başbaşa. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2018.
Frye, Northrop. Anatominin Eleştirisi. Çev. Hande Koçak. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2015.
Gürbilek, Nurdan. Kör Ayna Kayıp Şark: Edebiyat ve Endişe. İstanbul: Metis Yayınları, 2007.
Irzık, Sibel. “What if one day things go mad?”: The Unruly Objects of Tanpınar’s Modernism”. Middle Eastern Literatures 20 (2017): 198–214.
Kantarcıoğlu, Sevim. “Edebiyat Eleştirisinde Tanpınar ve Eliot”. Hürriyet Gösteri 24 (1982): 76–77.
Kaplan, Mehmet. “A. H. Tanpınar ve Güzel Eserin Üç Temeli”. Türk Edebiyatı 1. (Ocak 1972): 6–7.
Kaplan, Mehmet. Kitap Hakkında Birkaç Söz. Yahya Kemal. Ahmet Hamdi Tanpınar. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1995.
Kaplan, Mehmet. Tanpınar’ın Şiir Dünyası. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1983.
Lakoff, George ve Mark Johnson. Metaphors We Live By. Chicago: University of Chicago Press, 1980.
Lakoff, George ve Mark Turner. More Than Cool Reason: A Field Guide to Poetic Metaphor. Chicago: University of Chicago Press, 1989.
Oğuzertem, Süha. “Hasta Saatler, Bozuk Sıhhatler: Enstitü Sorununa Babasız Bir Yaklaşım”. Defter 23 (1995): 65–83.
Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi. Birinci Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 2003.
Öztekin, Özge. “Ağaç Kültünün Görsel Şiirdeki Figüratif Anlamı: Divan Şiirinde Deyişbilimsel Önceleme Alanı Olarak Biçimsel Sapmalar”. Milli Folklor 25 (2013): 59–72.
Şahin, İbrahim. Haz ve Günah: Bir Tanpınar Yorumu. İstanbul: Kapı Yayınları, 2012.
Tanpınar, Ahmet Hamdi. Bütün Şiirleri. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1981.
Tanpınar, Ahmet Hamdi. Aydaki Kadın. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2015.
Tanpınar, Ahmet Hamdi. Beş Şehir. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1969.
Tanpınar, Ahmet Hamdi. Edebiyat Üzerine Makaleler. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2014.
Tanpınar, Ahmet Hamdi. Huzur. İstanbul: Tercüman Kitapçılık, 1972.
Tanpınar, Ahmet Hamdi. Mahur Beste. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1988.
Tanpınar, Ahmet Hamdi. Saatleri Ayarlama Enstitüsü. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2008.
Tanpınar, Ahmet Hamdi. Yaşadığım Gibi. Haz. Birol Emil. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1996.
Turan, Ahsen. “Hayat Ağacı”, Türk Kültürü Dergisi 353 (1992): 31–41.
Widengren, Geo. The King and the Tree of Life in Ancient Near Eastern Religion. Uppsala: Lundequist, 1951.
Wunenburger, Jean-Jacques. L’imaginaire. Paris: Presses Universitaires de France, 2003.