İslâm, Akıl ve Hakikat

Bu makalenin amacı, İslâm düşünce ve bilim geleneğinin ortaya çıkışı ve gelişiminde aklî yönelimin, bilgi ve hakikat merkezli düşünüş biçiminin belirleyici karakterini ortaya koymaktır. Bu tavır ve düşünüş biçiminin kökeninde Kur’ân-ı Kerîm’in yer aldığının vurgulandığı makalede konu, muhtelif İslâm düşünürleri ve düşünce ekollerinden örnekler üzerinden incelenmekte ve ayrıntılardaki farklılığa rağmen genel olarak aklî tavrın İslâm entelektüel geleneğinde etkin bir vasıf olduğu ortaya konulmaktadır. Ayrıca bu çerçevede, böyle bir tavrın Ortaçağ Avrupa’sındaki etkilerine de kısaca temas edilmektedir.

Anahtar Kelimeler:

İslâm, Kur’ân, İslâm düşüncesi, akıl, düşünme, hakikat

Islām, Reason and Truth

The purpose of this article is to study the decisive impact of Muslims’ rational tendency and knowledge-centered way of thinking on the emergence and development of Islamic thought and science. The article, in which Qur’ān is claimed to be the main source of this tendency and way of thinking, deals with the subject-matter by giving examples from different Muslim thinkers and Muslim schools of thought, and shows that the rational tendency is generally a characteristic of Muslim intellectuals. Moreover, in the article, the influence of Muslim intellectuals’ understanding of reason and its role on Medieval Latin world is revealed.

Keywords:

Islām, Qur’ān, Islamic thought, reason, thinking, truth,

PDF

___

Abdülhamid, İrfan, ‚Eş’arî, Ebü’l-Hasan‛, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm An- siklopedisi (İstanbul 1995), c. 11.
Alper, Hülya, Bir Kelâm Problemi Olarak İmanın Psikolojik Yapısı (İstanbul: Rağbet Yayınları, 2002).
Alper, Ömer Mahir, İslâm Felsefesinde Akıl-Vahiy/Felsefe-Din İlişkisi –Kindî, Fârâbî, İbn Sînâ Örneği (İstanbul: Ayışığı Kitapları, 2000).
_____, ‚Gazzâlî’nin Felsefî Geleneğe Bakışı: O Gerçekten Bir Felsefe Karşıtı mıydı?‛, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (İstanbul 2002), sy. 4.
_____, İbn Tufeyl’in Hayatı ve Felsefesi (M.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ba- sılmamış Yüksek Lisans Tezi, 1993).
Altıntaş, Ramazan, ‚Kelâmî Epistemolojide Aklın Değeri‛, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (Sivas 2001), c. 5, sy. 2.
el-Âmirî, Ebu’l-Hasan, Kitâbu’l-İ’lâm bi menâkıbi’l-İslâm, th. Ahmed Abdul- hamid Gurâb (Riyad: Dârü’l-İsâle, 1988).
el-Bağdâdî, Abdülkahir, Kitâbu Usûli’d-dîn (İstanbul: Matbaatü’t-Devle, 1928).
Bayraktar, Mehmet, ‚Çağdaş Bir İbn Rüşçülük: Alman İdealizmi‛, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (Ankara 2000), c. 41.
Bedevî, Abdurrahman, Batı Düşüncesinin Oluşumunda İslâm’ın Rolü, çev. Muharrem Tan (İstanbul: İz Yayıncılık, 2002).
el-Câhız, Amr b. Bahr, Kitâbu’l-Hayevân, th. Abdusselâm Muhammed Hârun, (Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1969), c. 1.
Cârullah, Zühdî, el-Mu’tezile (Beyrut: Müessesetü’l-‘Arabiyyeti’d-Dira, 1990).
Çelebi, İlyas, ‚Ortaya Çıkışından Günümüze Kelâm İlminde ‘Konu’ Prob- lemi‛, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (İstanbul 2005), sy. 28.
Daiber, Hans, ‚XVII. Yüzyılda Oxford’da İslâm Felsefesinin Ele Alınışı: Pocockların (Baba ve Oğul) İslâm Felsefesinin Avrupa’da Kavra- nılmasına Katkısı‛, İslâm Felsefesinin Avrupa’ya Girişi içinde, ed. Charles E. Butterworth ve Blake Andree Kessel, çev. Ömer Mahir Alper (İstanbul: Ayışığı Kitapları, 2001).
Demirli, Ekrem, Sadreddin Konevî’de Bilgi ve Varlık (İstanbul: İz Yayıncılık, 2005).
Elamrani-Jamal, Abdelali, ‚XIII. Asırda Paris Üniversitesi’nde İslâm Felse- fesinin Ele Alınışı‛, İslâm Felsefesinin Avrupa’ya Girişi içinde, ed. Charles E. Butterworth ve Blake Andree Kessel, çev. Ömer Mahir Alper (İstanbul: Ayışığı Kitapları, 2001). el-Eş’arî, Ebu’l-Hasen, Kitâbu Makâlâti’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfi’l-musallîn, nşr. Hellmut Ritter (Wiesbaden: Franz Steiner Werlag, 1963).
Fahri, Macit, İslam Felsefesi Tarihi, çev. Kasım Turhan (İstanbul: Şa-to, 2004).
Fârâbî, Tahsîlü’s-sa’âde, el-A’mâlü’l-felsefiyye içinde, th. Ca’fer Âl-i Yâsin (Beyrut 1992).
_____, et-Tenbîh ‘alâ sebîli’s-sa’âde, el-A’mâlü’l-felsefiyye içinde, th. Ca’fer Âl-i Yâsin (Beyrut 1992).
_____, Kitâbu Âra-i ehli’l-medîneti’l-fâzıla, nşr. Albert Nasrî Nâdir (Beyrut: Dârü’l-Maşrik, 1986).
_____, Kitâbü’l-Hurûf, th. Muhsin Mehdî (Beyrut: Dârü’l-Maşrik, 1968).
_____, Kitâbü’l-Mille, th. Muhsin Mehdî (Beyrut: Dârü’l-Maşrik, 1968).
Gazzâlî, Mîzânü’l-‘amel (Kahire: Matbaatü Kürdistan el-‘İlmiyye, 1328).
_____, el-Mustasfa min ‘ilmi’l-usûl (Bulak 1324), c. 1.
_____, Meâricu’l-kuds fî medârici ma’rifeti’n-nefs (Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l- ‘İlmiyye, 1988).
_____, ‚Kanûnü’t-te’vîl‛, çev. Bilal Aybakan, İslâmî Araştırmalar (Ankara 2000), c. 13, sy. 3-4.
Gilson, Etienne, Reason and Revelation in the Middle Ages (New York: Char- les Scribner’s sons, 1966).
_____, Ortaçağ Felsefesinin Ruhu, çev. Şamil Öçal (İstanbul: Açılımkitap, 2003).
Goichon, A.-M., İbn Sînâ Felsefesi ve Ortaçağ Avrupası’ndaki Etkileri, çev. İsmail Yakıt (İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1993).
Gutas, Dimitri, Yunanca Düşünce Arapça Kültür. Bağdat’ta Yunanca-Arapça Çeviri Hareketi ve Erken Abbasi Toplumu, çev. Lütfü Şimşek (İstan- bul: Kitap Yayınevi, 2003).
Hanefî, Hasan, İslâmî İlimlere Giriş, çev. Muharrem Tan (İstanbul: İnsan Yayınları, 1994).
Hourani, George F., Reason and Tradition in Islamic Ethics (Cambridge: Cambridge University Press, 1985).
İbn Rüşd, Faslü’l-makâl, çev. Bekir Karlığa (İstanbul: İşaret Yayınları, 1992).
İbn Sînâ, ‘Uyûnü’l-hikme, Tis’u resâil içinde, th. Hasan ‘Âsî, (Dımaşk: Dârü Kâbis, 1986).
_____, Fî Aksâmi’l-‘ulûmi’l-akliyye, Tis’u resâil içinde, th. Hasan ‘Âsî (Dı- maşk: Dârü Kâbis, 1986).
_____, İbn Sînâ, Mantığa Giriş (eş-Şifâ’ el-Mantık: el-Medhal), çev. Ömer Türker (İstanbul: Litera Yayıncılık, 2006).
_____, ed-Duâ ve’z-ziyâre, et-Tefsîrü’l-kur’ânî ve’l-lugatü’s-sûfiyye fî felsefeti İbn Sînâ içinde, th. Hasan ‘Âsî (Beyrut: el-Müessesetü’l-Câmi’iyye li’d-Dirâsât ve’n-Neşr ve’t-Tevzî’, 1983).
İbn Tufeyl, Hay b. Yakzân, nşr. Albert Nasrî Nadir (Beyrut: Dârü’l-Maşrik, 1993).
Karlığa, H. Bekir, İslam Düşüncesi’nin Batı Düşüncesi’ne Etkileri (İstanbul: Litera Yayıncılık, 2004).
_____, ‚İbn Sînâ: Etkileri‛, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstan- bul 1999), c. 20.
_____, ‚İbn Rüşd‛, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul 1999), c. 20.
Kindî, Felsefî Risâleler, çev. Mahmut Kaya (İstanbul: İz Yayıncılık, 1994).
Koyré, Alexander, Yeniçağ Biliminin Doğuşu, çev. Kurtuluş Dinçer (İstan- bul: Ara Yayıncılık, 1989).
Kutluer, İlhan, İlim ve Hikmetin Aydınlığında (İstanbul: İz Yayıncılık, 2001).
_____, Akıl ve İtikad: Kelâm-Felsefe İlişkileri Üzerine Araştırmalar (İstanbul: İz Yayıncılık, 1996).
_____, ‚İbn Tufeyl‛, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul 1999), c. 20.
_____, ‚İslâm: Düşünce, İlim ve Sanat‛, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklo- pedisi (İstanbul 2001), c. 23.
el-Mâtürîdî, Ebû Mansûr, Kitâbü’t-Tevhîd, çev. Bekir Topaloğlu (Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2002).
el-Muhâsibî, Hâris, Şerefü’l-‘akl ve mâhiyyetühu, th. Mustafa Abdulkâdir Atâ (Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1986).
_____, el-‘Akl ve fehmü’l-Kur’ân, th. Hüseyin Kuvvetlî (Beyrut: Dârü’l- Kendîme, 1982).
Özcan, Hanifi, Mâtürîdî’de Bilgi Problemi (İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1993).
Penelhum, Terence, Reason and Religious Faith (U.S.A: Westview Pres, 1995).
Peterson, Michael, ‚İman ve Akıl‛, Din ve Bilim. Çağdaş Batı ve İslam Dü- şüncesinden Seçme Felsefi Yazılar içinde, der. ve çev. Cafer Sadık Yaran (Samsun: Sidre Yayınları, 1997).
Pezdevî, Muhammed, Ehl-i Sünnet Akaidi, çev. Şerafeddin Gölcük (İstan- bul: Kayıhan Yayınları, 1980).
er-Râzî, Fahreddin, Kelâma Giriş (el-Muhassal), çev. Hüseyin Atay (Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002).
Reinhart, A. Kevin, Before Revelation: The Boundaries of Muslim Moral Tho- ught (Albany: State University of New York, 1995).
Rosenthal, Franz, Knowledge Triumphant. The Concept of Knowledge in Medi- eval Islam (Leiden-Boston: Brill, 2007).
Sarıoğlu, Hüseyin, İbn Rüşd Felsefesi (İstanbul: İz Yayıncılık, 2003).
Southern, Richard W., Ortaçağ Avrupasında İslam Algısı, çev. Ahmet Aydo- ğan (İstanbul: Yöneliş Yayınları, 2000).
et-Tevhîdî, Ebû Hayyan, Kitâbu’l-İmtâ’ ve’l-muânese, th. Ahmed Emin ve Ahmed ez-Zeyn (Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, 1953), c. 2.
Turhan, Kasım, Din-Felsefe Uzlaştırıcısı Bir Düşünür Âmirî ve Felsefesi (İs- tanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1992).
Ülken, Hilmi Ziya - Şerif, M.M., ‚İslam Düşüncesinin Batıya Etkisi‛, çev. Mahmut Alper Tuğsuz, İslâm Düşüncesi Tarihi, ed. M.M. Şerif (İs- tanbul: İnsan Yayınları, 1991), c. 4.
Veliyuddin, Mir, ‚Mu’tezile‛, çev. Altay Ünaltay, İslâm Düşüncesi Tarihi (İstanbul: İnsan Yayınları, 1990) içinde, c. 1.
Watt, W. Montgomary, İslâm Avrupa’da, çev. Hulûsi Yavuz (İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Vakfı Yayınları, 1989).
Wilson, Catherine, ‚Modern Western Philosophy‛, History of Islamic Philo- sophy içinde, ed. Seyyed Hossein Nasr and Oliver Leaman (Lon- don and New York: Routledge, 1996), c. 2.
Yavuz, Yusuf Şevki, ‚İslâm’da Yenilikçi Hareketin Başlaması ve Kelâm İlmi‛, İslâm, Gelenek ve Yenileşme içinde (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi, 1996).
_____, ‚Akıl: Kelâm‛, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul 1989), c. 2.
_____, ‚Eş’ariyye‛, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul 1995), c. 11.
_____, ‚İbn Hazm: İtikadî Görüşleri‛, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklope- disi (İstanbul 1995), c. 20.
Zeyne, Hüsnî, el-‘Akl ‘inde’l-Mu’tezile: Tasavvuru’l-‘akl ‘inde’l-Kâdî ‘Abdul- cebbâr (Beyrut: Dârü’l-Âfâki’l-Cedîde, 1978).