Orta Çağ’da İslam Dünyasında Yazılmış Eserlerde “Çiçek ve Kızamık” Üzerine: Çeviri Dönemi

Amaç: Bu çalışmada Orta Çağ’da İslam dünyasında çeviri döneminde kaleme alınmış eserlerde yer alan çiçek ve kızamık hakkındaki bölümlerin incelenerek, Türkçeye çevrilmesi, tartışılması ve Türk tıp tarihi literatürüne kazandırılması amaçlanmıştır. Gereç ve Yöntem: Bu amaçla bu çalışmada Rāzī’nin Kitābu’l-Ḥāvī fī’ṭ-ṭıbb’ında yer alan çiçek ve kızamık hakkında Ahrun’un Kunnāş fi’ṭ-ṭıbb adlı eserinden yapılmış olan alıntılar ile Ṭaberī’nin Firdevsu’l-Ḥikme fī’ṭ-ṭıbb ve Sābit b. Ḳurra’nın Kitābu’ẕ-Ẕaḫīre fī ʿilmi’ṭ-ṭıbb adlı eserlerinde çiçek ve kızamık üzerine yazılan bölümler incelenmiştir. Bu eserlerde yer alan çiçek ve kızamık ile ilgili bölümler Türkçeye çevrilmiş ve çevirisi yapılan bu bölümler orijinal metinlerle birlikte yazının bulgular kısmında sunularak tartışılmıştır. Bulgular: Ahrun’dan yapılan alıntılar Kitābu’l-Ḥāvī fī’ṭ-ṭıbb’ın 17. kitabının “Cederī/Çiçek ve Ḥaṣbe/Kızamık ve Ṭavāʿīn/Taunlar üzerine” başlıklı bölümünde yer almaktadır. Ṭaberī’nin Firdevsu’l-Ḥikme fī’ṭ-ṭıbb adı eserinin dördüncü nevʿinin, onuncu makalesinin, yirmi birinci faslı “Ḥumre/Erizipel ve Cederī/Çiçek, bu ikisinin belirtileri ve tedavileri hakkındadır” başlığı taşımaktadır. Sābit b. Ḳurra’nın Kitābu’ẕ-Ẕaḫīre fī ʿilmi’ṭ-ṭıbb’ında ise çiçek ve kızamık hakkındaki bilgiler “Hummalar, Çiçek ve Kızamık, Bayıltıcı Hummalar, Damar Kesme ve Bayılma Çeşitleri” başlıklı yirmi altıncı bölümünün “Cederī/Çiçek ve Ḥaṣbe/Kızamık Hakkındadır” alt başlıklı kısmında yer almaktadır. Sonuç: Orta Çağ’da İslam dünyasında çeviri dönemi olarak adlandırılan zaman diliminde çevirisi yapılan Ahrun’un Kunnāş’ı ile bu dönemde telif edilen Ṭaberī’nin Firdevsu’l-Ḥikme’si ve Sabit b. Ḳurra’nın Kitabu’ẕ-Ẕāḫīre’sinde çiçek ve kızamık hakkında verilen bilgiler hem dönemin tıbbi paradigması olan humoral patoloji teorisinin ilkeleriyle hem de birbiriyle uyumlu olup, zaman zaman da birbirlerini tamamlamaktadırlar.

Anahtar Kelimeler:

çiçek, kızamık, Ahrun, Taberi, Sabit b. Kurra, tıp tarihi

Smallpox and Measles According to Works of the Islamic World in the Middle Ages: The Translation Period

Object: In this study, it is aimed to find out the sections about smallpox and measles in the works written in the translation period of the Islamic world in the Middle Ages, to translate them into Turkish, to evaluate the information and to contribute to the Turkish medical history literature. Materials and Methods: For this purpose, the quotations from Ahron’s Kunnāsh fī al-ṭibb about smallpox and measles in Rhazes’s Kitāb al-Ḥāwī fī al-ṭibb and the chapters on smallpox and measles in Firdaws al-ḥikma fī al-ṭibb written by Ṭabarī and in Kitāb al-Dhakhīra fī ʿilm al-ṭibb written by Thābit b. Qurra were examined. The sections related to smallpox and measles in these works were translated into Turkish and these translated sections were presented and discussed together with the original texts in the findings section of the article. Results: Quotations from Ahrun are included in the 17th book of Kitāb al-Ḥāwī fī al-ṭibb, in the chapter titled “Jadarī/Smallpox and Ḥaṣba/Measles and Ṭawāʿīn/Tauns”. The section on smallpox and measles in Ṭaberī’s Firdaws al-ḥikma fī al-ṭibb is in the twenty-first chapter of the tenth article of the fourth nawʿ (part) titled “Ḥumra/Erysipelas and Jadarī/Smallpox, about the symptoms and treatments of these two”. Thābit b. Qurra’s Kitāb al-Dhakhīra fī ʿilm al-ṭibb includes the information about smallpox and measles under the subheading titled “On Jadarī/Smallpox and Ḥaṣba/Measles” of its twenty-sixth chapter titled “Fevers, Smallpox and Measles, Fainting Fever, Venesection and Types of Fainting”. Conclusion: The information provided about smallpox and measles in Kunnash of Ahrun, which was translated into Arabic in the time period called the translation period of the Islamic world in the Middle Ages, in Firdaws al-ḥikma fī al-ṭibb of Ṭaberī, which was also written in this period, and in Kitāb al-Dhakhīra fī ʿilm al-ṭibb of Thābit b. Qurra are compatible with the principles of humoral pathology theory, which is the medical paradigm of the period, and complement each other from time to time.

Keywords:

smallpox, measles, Aaron, Tabari, Thabit b. Qurra, history of medicine,

PDF

___

1. Meyerhof M. The “Book of Treasure”, an early Arabic treatise on medicine. Isis 1930;14(1):55-76.
2. Ullmann M. Islamic Medicine. Edinburgh: Edinburgh University Press; 1978.
3. Holladay AJ, Poole JCF. Thucydides and the Plague of Athens. The Classical Quarterly 1979;29(2):282-300. 4. Hooker EM. Buboes in Thucydides? The Journal of Hellenic Studies 1958;78:78-83.
5. Collier C. The History of the Plague of Athens; Translated from Thucydides. With Remarks Explanatory of Its Pathology. London: David Nutt; 1857.
6. Shrewsbury JFD. The Plague of Athens. Bulletin of the History of Medicine 1950;24(1):1-25.
7. Burke A, Cunha BA. The cause of the Plague of Athens: plague, typhoid, thyphus, smallpox, or measles? Infect Dis Clin N Am 2004;18:29-43.
8. MacArthur WP. The Athenian Plague: A medical note. The Classical Quarterly 1954;4(3/4):171-174.
9. Papagrigorakis MJ, Yapijakis C, Synodinos PN, Bazitopoulou-Valavani E. DNA examination of ancient dental pulp incriminates typhoid fever as a probable cause of the Plague of Athens. International Journal of Infectious Diseases 2006;10:206-214.
10. Salway P, Dell W. Plague of Athens. Greece & Rome 1955;2(2):62-70.
11. Wylie JAH, Stubbs HW. The Plague of Athens: 430-428 B. C. Epidemic and Epizoötic. The Classical Quarterly 1983;33(1):6-11.
12. Littman RJ, Littman ML. The Athenian Plague: Smallpox. Transactions and Proceedings of the American Philological Association 1969;100:261-275..
13. Littman RJ, Littman ML. Galen and the Antonine Plague. The American Journal of Philology 1973;94(3):243-255. 14. Pormann PE, Savage-Smith E. Medieval Islamic Medicine. Edinbourgh: Edinbourgh University Press; 2007.
15. Ünver AS. Türkiyede veba (Taun) tarihçesi üzerine. Tedavi Kliniği ve Laboratuvarı Dergisi 1935;5:70-88.
16. Meyerhof M. Science and Medicine. In: Arnold T, Guillaume A, editors. The Legacy of Islam. Oxford: At the Clerandon Press; 1931. pp:311-354.
17. Meyerhof M. Ali at-Tabarî’s “Paradise of Wisdom”, one of the oldest Arabic compendiums of medicine. Isis 1931;16(1):6-54.
18. Rhazes. De Variolis et Morbilis, Arabice et Latine; cum Aliis Nonnvllis Eıvsdem Argvmenti. Cvra et Impensis Iohannis Channing. Londini: Excvdebat Gvilielmvs Bowyr; 1766.
19. Abú Becr Mohammed Ibn Zacaríá Ar-Rází (Commonly Called Rhazes). A Treatise on the Small-Pox and Measles. Translated from the Original Arabic by William Alexander Greenhill. London: Printed for the Sydenham Society; 1848.
20. Campbell D. Arabian Medicine and Its Influence on the Middle Ages. Vol. 1. London: Kegan Paul, Trench, Trubner & Co., Ltd.; 1926. (Reprinted from the edition of 1926, London, First AMS edition published in 1973). New York: AMS Press Inc.; 1973.
21. Garrison FH. An Introduction to the History of Medicine With Medical Chronology, Suggestions for Study and Bibliographic Data. 4th ed. Reprinted. Philadelphia and London: W.B. Saunders Company; 1929.
22. Sarton G. Introduction to the History of Science. Volume I. From Homer to Omar Khayyam. Reprinted. Published for Carnege Institution of Washington. Baltimore: The Williams & Wilkins Company; 1962.
23. Castiglioni A. A History of Medicine. Translated from the Italian and Edited by Krumbhaar EB. 2nd ed. Revised and Enlarged. New York: Alfred A. Knopf; 1958. 24. Behbehani AM. Rhazes the original portrayer of smallpox. JAMA 1984;252(22):3156-3159. 25. Magner LN. Smallpox “most terrible of all the ministers of death”. Int J Dermatol 1985;24(7):466-470. 26. Erdoğan Y, Köker AH. Razi ve çiçek hastalığı. In: Köker AH, editor. Ebubekir Razi (865-925). Gevher Nesibe Sultan anısına düzenlenen “Ebubekir Razi Kongresi” Tebliğleri, 14 Mart 1988, Kayseri. Kayseri: Gevher Nesibe Tıp Tarihi Enstitüsü; 1988. pp:17-26.
27. Kaadan AN. Al-Razi’s book on smallpox and measles. Qatar Medical Journal 2000;9(2):5-8. 28. Ashtiyani SC, Amoozandeh A. Rhazes diagnostic differentiation of smallpox and measles. Iranian Red Crescent Medical Journal IRCMJ 2010;12(4):480-483.
29. Band IC, Reichel M. Al Rhazes and the beginning of the end of smallpox. JAMA Dermatology 2017;153(5):420.
30. Sezgin F. Geschichte des Arabischen Schrifttums. Band III. Medizin – Pharmazie – Zoologie – Tierheilkunde Bis ca. 430 H. Leiden: E. J. Brill; 1970.
31. Kahl O. The Sanskrit, Syriac and Persian Sources in the Comprehensive Book of Rhazes. In: Daiber H, Akasoy A, Savage-Smith E, editors. Islamic Philosophy, Theology and Science. Text and Studies. Volume 93. Leiden, Boston: Brill; 2015.
32. Ağırakça A. İslâm Tıp Tarihi [Başlangıçtan VII./XIII. Yüzyıla Kadar]. İstanbul: Çağdaş Basın Yayın Ltd. Şti.; 2004.
33. Abū Bakr Muḥammad b. Zakariyyā ar-Rāzī. Al-Ḥāwī fī al-ṭibb. Murācaʿat wa Taṣḥīḥ: D. Muḥammad Muḥammad Ismāʿīl. Al-Mujallad al-Sādis [Vol. VI]. Al-Tabʿat al-Ulā [First Edition]. Dar Al-Kotob Al-ilmiyah, Beirut, Lebanon; 1421 H./2000 M. 34. Rasis. Liber Elhavi seu totum continentis Bubikir Zacharie Errasis Filii, Brescia; 1486.
35. Rasis. Liber Continens ordinatus et correctus per clarissimum artium et medicine doctorem magistrum Hieronymum Surianum, Bernardinum Benalium, Venetiis; 1509.
36. ʿAlī b. Rabban-al-Ṭabarī. Firdausu’l-Ḥikmat or Paradise of Wisdom. Ṣiddīqī MZ, editor. Subsided by The E. G. W. Gibb Memorial Trust. Berlin: Buch- u. Kunstdruckerei “Sonne” G. M. B. H.; 1928.
37. Thַābit b. Qurra. Kitāb al-Dhakhīra fī ʿilm al-ṭibb/The Book of Al Dakhîra. Sobhy G, editor. Qāhira/Cairo: Maṭbaʿat al-Āmīriyya/Government Press; 1928 (Tıpkıbasım Beyrut: Dār al-Madīna).
38. Thābit b. Qurra. Al-Dhakhīra fī al-Ṭibb. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa Koleksiyonu, No. 2028.
39. Elias AE, Elias EE. Elias’ Modern Dictionary Arabic–English. 9th ed. With Several Additions and Alterations. Cairo U.A.R: Elias Modern Press; 1962.
40. Redhouse JW. A Turkish and English Lexicon. Shewing in English. The Significations of the Turkish Terms. New Impression. Beirut: Librairie du Liban; 1996.
41. Steingass F. A Comprehensive Persian-English Dictionary. Including the Arabic Words and Phrases to Be Met with in Persian Literature. Being Jhonson and Richardson’s Persian, Arabic and English Dictionary Revised, Enlarged, and Entirely Reconstructed. First Edition 1892. First published in İstanbul 2005. İstanbul: Çağrı Yayınları; 2005. 42. Güneş K. Arapça–Türkçe Sözlük. İstanbul: Mektep Yayınları; 2011.
43. Devellioğlu F. Osmanlıca–Türkçe Ansiklopedik Lûgat Eski ve Yeni Harflerle. Yeniden Düzenlenmiş ve Genişletilmiştir (1993). 18. Baskı. (2001) Yayına Hazırlayan: Güneyçal AS. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları; 2001. 44. Meyerhof M. Ahrun (Ahrūn) b. Aʿyan al-Ḳass. In: Bearman PJ, Bianquis TH, Bosworth CE, Van Donzel E, Heinrichs WP, editors. The Encyclopaedia of Islam. New Edition. Volume XII Supplement. Leiden: E.J. Brill; 2004. p:52.
45. Meyerhof M. Medieval Jewish physicians in the near East, from Arabic sources. Isis 28 (2): 432-460, 1938. 46. Browne EG. Arabian Medicine İslâm Tıbbı. Anaş E, çeviren. İstanbul: İnkılâb Yayınları; 2012. 47. Kaya M. Firdevsü’l-Hikme. In: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 13. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı; 1996. pp:131-132.
48. Aydın F. Ali b. Rabben et-Taberî hayatı ve eserleri. Sakarya Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 1996;1:303-331.
49. Aydüz S. İslam dünyasının ilk tıp ansiklopedisi Firdevsü’l-Hikme ve müellifi ʿAlī b. Sehl Rabbān Ṭaberī: Hayatı ve eserleri. Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı 2013;11(15):17-33.
50. Ḥunayn b. Isḥāq al-ʿIbādī. Masāʾil fī’ṭ-ṭibb li-l-mutaʿallimīn. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Fatih Koleksiyonu, No. 3623. 51. Ḥunayn b. Isḥāq al-ʿIbādī. Masāʾil fī’ṭ-ṭibb li-l-mutaʿallimīn. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Fatih Koleksiyonu, No. 3622.
52. Withington ET. Medical History from the Earliest Times: A Popular History of the Healing Art. London: The Scientific Press, Limited;1894. 53. Kâhya E. Studies of Rhazes Medical Heritage. D.T.C.F. Atatürk’ün 100. Doğum Yılına Armağan Dergisi. Ayrıbasım. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları; 1982. pp:415-420.
54. ʿAli b. al-ʿAbbās al-Majūsī. Kāmil al-Ṣınāʿat al-Ṭibbiyya, Cilt 1. Kahire (Bulāq): al-Matbaʿat al-Kubrā al-ʿĀmira; 1294/1877.
55. Muhadhdhab al-dīn Abī l-Ḥasan ʿAlī b. Aḥmad b. Alī b. Hubal al-Baghdādī. Kitāb al-Mukhtārāt fī l-Ṭibb, al-ṭabʿat al-ulā [Birinci Baskı], al-Juzʾ al-Rābiʿ [Dördüncü Cilt]. Ḥaydarābād: Maṭbaʿat Jamʿiyyat Dāʾirati l-Maʿārifi l-ʿUthmāniyya (Haydarabat: Osmanlı Maarif Cemiyeti Dairesi Matbaası); 1364.
56. Lindemann M. Erken Modern Avrupa’da Tıp ve Toplum. Doğan M, çeviren. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi; 2013.
57. Savage-Smith E, Swain S, van Gelder GJ, eds. A Literary History of Medicine (Leiden 2020), https://doi.org/10.1163/37704_0668IbnAbiUsaibia.Tabaqatalatibba.lhomtr-eng1.
58. Ebū Bekr Muḥammed b. Zekeriyyā er-Rāzī. Kitāb-ı Kunnāş-ı fāḫir. İstanbul Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa Koleksiyonu, No. 2081.