Hint padişahının hizmetinde bulunmuş Edirneli hekim Meḥmed bin Aḥmed bin İbrāhīm bin Ḥasan ve Burʾu’s-sāʿa’nın Türkçe çevirisine katkıları

Bu çalışmada, Edirneli hekim Meḥmed bin Aḥmed bin İbrāḥīm bin Ḥasan’ın hayatı ve eserleri ele alınmış ve Türkçe çevirisini yaparken Rāzī’nin Burʾuʾs-sāʿa adlı eserine yaptığı katkıları değerlendirilmiştir. Tercüme-i Burʾu’s-sāʿa’nın Hacı Mahmud Efendi, nr. 5569 nüshasında Rāzī’nin Arapça metninin kırmızı, Türkçe çevirisinin siyah mürekkeple ve her ikisinin de harekeli olarak yazıldığı, Meḥmed bin Aḥmed’in eserin bölümlerinin çevirisini yaparken, bazen asıl metnin öncesinde, bazen de asıl metnin sonrasında, çeviriye eklemelerde bulunmuş olduğu görülmektedir. Çeviri metinde bölümlerin başlıkları Arapça olarak kırmızı mürekkeple yazılmış, Türkçe başlıklar da hemen sonra ve siyah mürekkeple yazılarak bildirilmiştir. Rāzī’nin Burʾu’s-sāʿa’yı düzenlerken hastalıkların etiyolojisine fazla girmediği, sıklıkla hastalığın tedavisini hızla gerçekleştirebilecek tedavi önerilerini sunduğu görülmektedir. Meḥmed bin Aḥmed, Rāẓī’nin yazdıklarını yaptığı çeviride aynen korumuş ve Türkçeye çevirmiş, büyük olasılıkla eserde noksan olduğunu düşündüğü yerlerde, bazen hastalıkların tanımını, bazen etiyolojilerini, bazen ayırıcı tanılarını, bazen bunların hepsini açıklayan katkılarını, az da olsa koruyucu hekimlikle ilgili bazı önerilerini sıklıkla her bölümün başına, bazen de çevirisini yaptığı metin içerisinde gerekli gördüğü yerlere eklemiş, Rāzī’nin verdiği tedavilere ek olarak bazı tedavi önerileri de sunmuştur. Meḥmed bin Aḥmed’in esere yaptığı katkıların humoral patoloji teorisi çerçevesinde yapıldığı açık olarak görülmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Rāzī, Meḥmed b. Aḥmed, Tercüme-i Burʾu’s-sāʿa

Physician Meḥmed bin Aḥmed bin İbrāhīm bin Ḥasan of Edirne who was at the service of the Indian Sultan and his contributions to Turkish translation of Burʾ al-sāʿa

The life and works of Meḥmed bin Aḥmed bin İbrāḥīm bin Ḥasan of Edirne and his contributions to Rhazes’s Burʾuʾs-sāʿa while translating it into Turkish were determined. It can be seen that Rhazes’ Arabic text was written in red and the Turkish translation was in black color and both with vowel mark in the copy named Hacı Mahmud Efendi, nr. 5569 of Tarjama Burʾ al-sāʿa. In the translation Meḥmed bin Aḥmed made additions sometimes before and sometimes after the main text. Arabic titles in the translated text was written in red, and Turkish titles were in black right after them. It is found that in Burʾ al-sāʿa Rhazes had not mentioned much about the etiology of diseases, but some treatment offers to cure the diseases rapidly. Meḥmed bin Aḥmed kept Rhazes’s text the same in the Turkish translation but added sometimes disease definitions, etiologies, differential diagnoses, additions explaining these, a few recommendations regarding preventive medicine mostly to the beginning of each chapter and occasionally into the text as necessary, most probably as he thought them deficient. He also proposed additional treatments to Rhazes’s. It is clear that his contributions to the work were made within the humoral pathology framework.

Keywords:

Rhazes Mehmed b. Ahmed, Tarjama Burʾ al-sāʿa, history of medicine,

PDF

___

1. Bursalı Mehmed Tahir. ʿOsmanlı Müʾellifleri. İstanbul: Matbaʿa-i ʿĀmire; 1342. p:234.
2. Adıvar AA. Osmanlı Türklerinde İlim. 6. Basım. İstanbul: Remzi Kitabevi; 2000. pp:157-8.
3. Meḥmed bin Aḥmed bin İbrāhīm bin Ḥasan. Kāmūsü’l-etıbbā ve nāmūsü’l-elibbā. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa Koleksiyonu, Nr. 2012.
4. Meḥmed bin Aḥmed bin İbrāhīm bin Ḥasan. Muʿālecāt-ı İbn-i Bayṭār. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Hamidiye Koleksiyonu, Nr. 1016.
5. İhsanoğlu E, editör. Osmanlı Tıbbi Bilimler Literatürü Tarihi, I. Cilt (Hazırlayanlar: Ekmeleddin İhsanoğlu, Ramazan Şeşen, M. Serdar Bekar, Gülcan Gündüz, Veysel Bulut). İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA); 2008. pp:288-93.
6. Meḥmed bin Aḥmed. Tercümeʾi Burʾı’s-sāʿa. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi Koleksiyonu, Nr. 5569.
7. Özcan A. Şah Cihan (ö. 1076/1666) Babürlü hükümdarı (1628-1658). Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 38. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı; 2010. pp:251-2.
8. Şehsuvaroğlu BN, Demirhan-Erdemir A, Cantay-Güreşsever G. Türk Tıp Tarihi. Bursa: Taş Kitapçılık-Yayıncılık; 1984. p:103.
9. Kâhya E, Erdemir AD. Bilimin Işığında Osmanlıdan Cumhuriyete Tıp ve Sağlık Kurumları, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000. p:177.
10. Ağırakça A. İslâm Tıp Tarihi [Başlangıçtan VII./XIII. Yüzyıla Kadar]. İstanbul: Çağdaş Basın Yayın Ltd. Şti.; 2004. p:154.
11. Bayat AH. Tıp Tarihi. 1. Baskı. İzmir: Sade Matbaa, 2003. pp:98-100,193.
12. Meḥmed bin Aḥmed. Tercemeʾ-i muḫtaṣar-ı müfīd fī ʿilmi’ṭ-ṭıbb. Ankara: Türk Dil Kurumu, Nr. A 393.
13. Acıduman A, Şems Ş. Ebû bekr Zekeriyyâ er-Râzî (865-925) ve yaklaşık 1000 yıl önce yazılmış bir “acil el kitabı”: Bur’u’s-sâa (Bir saat içinde tedavi). Türkiye Klinikleri J Med Ethics 2009;17(1):6-16.
14. Acıduman A, İlgili Ö. Erken dönem Türkçe tıp yazmalarından Hacı Paşa’nın (Celalüddin Hızır) Teshîl adlı eserinde çocuk sağlığı ve hastalıkları üzerine bir ön çalışma. Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi 2011;54(4):231-43.
15. Ünver AS. İbni Sina’nın kan alınacak damarlar risalesi. Tedavi Kliniği ve Laboratuvarı Dergisi 1937;7:36-50.
16. Celālüddin Hızır (Hacı Paşa). Müntahab-ı Şifâ I, Giriş-Metin (Hazırlayan: Zafer Önler). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Dil Kurumu Yayınları, 1990. pp:42-3.
17. Arda B. Tıp tarihi konularına giriş. In: Arda B, Oğuz Y, Şahinoğlu Pelin S. Deontoloji (Genişletilmiş 2. Baskı). Ankara: Antıp A.Ş.; 1999. pp:94-5.