KARTLİ (GÜRCİSTAN) KRALLARININ HAYATLARI İSİMLİ GÜRCÜ KRONİĞİNDE KUZEY KAFKASYA HALKLARINA DAİR BİLGİLER

Kafkasya ile çevresinin tarihi hakkında çok mühim bilgiler içeren ve özellikle de Kuzey Kafkasya’da yaşamış olan ve günümüzde hala yaşamakta olan toplulukların tarihleri ile alakalı yazılmış olan en önemli kroniklerin başında hiç şüphesiz ki Gürcü kronikleri gelmektedir. M.Ö. IV. yüzyıldan (Gürcülerin kökenlerinden- Hz. Nuh’un torununun torunu olan Togarma’dan) 1469 yılına kadar Kafkasya’da ve çevre bölgelerde meydana gelen olayları içeren Kartlis Tskhovreba (K’art’lis Chovreba) isimli eser XVIII. yüzyılda Kral VI. Vahtang’ın (1675-1737) emri ile halk arasında dilden dile aktarılan bilgilerin derlenmesi ile meydana getirilmiştir. Söz konusu bu anonim kroniğin derlenmesi esnasında Gürcü kilisesinin kayıtlarından da yararlanıldığı bilinmektedir. Nihayetinde bu eser, hem halk arasında dilden dile dolaşan bilgilerin hem de Gürcü kilisesinde kaleme alınmış olan tarihi metinlerin bir araya getirilmesi sonucu meydana getirilmiştir. İnceleyeceğimiz kronik, yukarıda da sözü edilen Kartlis Tskovreba isimli eserin ilk kısmında bulunan ve XI. yüzyılda Leonti Mroveli tarafından yazıldığı düşünülen Kartli (Gürcistan) Krallarının Hayatları/Yaşamları isimli Gürcü kroniğidir. Zikredilen bu kroniğin Kuzey Kafkasya’daki halklar ve topluluklar ile ilgili çok önemli bilgiler ihtiva ettiği görülmektedir. Kronik genel olarak, M.Ö. IV. yüzyıldan M.S. V. yüzyıla kadar bölgede meydana gelen olayları içermektedir. Kroniğin bu kadar önemli bilgiler içermesine karşın, Kuzey Kafkasya’nın eski dönem çalışmalarında bu kroniğin göz ardı edildiği görülmektedir. Eserde, özellikle araştırmacılar tarafından günümüz Çeçen-İnguş halklarının (Vaynakh) öncülleri olarak kabul edilen Durdzuklar, Kuzey Kafkasya tarihinin önemli yapı taşları arasında yer alan Ovslar (Alanlar), günümüz Adığelerinin ve Abazin-Abhazların etnik kökenlerinde önemli bir etkisi olduğu bilinen Cikler’in yanı sıra (Jikler-Zihler/Zikhler), Dağıstan halkları arasında yer alan Lekler ve Didoylar’dan da bahsedilmektedir. Makalede, Leonti Mroveli tarafından kaleme alındığı düşünülen bu kronikte yer alan Kuzey Kafkasya halklarının isimleri, yaşadıkları bölgeler ve faaliyetlerini aynı dönemin antik yazarları olarak da bilinen Herodot, Strabo, Plinius ve Plutarch gibi yazarların kaleme aldıkları eserler ile desteklenerek ve karşılaştırma yapılarak Kuzey Kafkasya’da bulunan halklar ve topluluklar incelenecektir.

Anahtar Kelimeler:

Gürcistan, Ovslar (Alanlar), Cikler (Jikler-Zihler/Zikhler), Durdzuklar, Lekler, Didoylar.

THE PEOPLES OF THE NORTH CAUCASUS IN THE GEORGIAN CHRONICLE: THE LIVES OF THE KINGS OF KARTLI (GEORGIA)

Georgian chronicles are undoubtedly one of the most important chronicles, containing significant information about the history of the Caucasus and its surroundings, particularly about the communities that lived and are still living in the North Caucasus. A compilation called Kartlis Tskhovreba (K'art'lis Chovreba) narrates events that took place in the Caucasus and surrounding regions from the fourth century (from the origins of the Georgians - Togarma, the great-grandson of Prophet Noah) to the seventeenth century. The new Kartlis Tskhovreba was built by King VI Vahtang (1675-1737) in the eighteenth century. It was created by compiling the old Kartlis Tshovreba manuscripts written before the aforementioned king. It is known that the records of the Georgian church were also used during the compilation of this anonymous chronicle. The chronicle that will be examined here is the Georgian chronicle titled as Lives of the Kings of Kartli (Georgia), which is thought to have been written by Leonti Mroveli in the eleventh century and found in the first part of the Kartlis Tskovreba. In general, the chronicle includes events that took place in the North Caucasus from fourth century B.C. to the fifth century A.D. Despite its significance, this chronicle is ignored by the present scholarship on the North Caucasus. This article aims to question the effects the Durdzuks, who are considered to be the predecessors of today's Chechen-Ingush peoples (Vaynakh), the Ovses (Alans), who were among the important building blocks of the history of the North Caucasus, as well as the Djiks (Jiks), who are known to have a significant influence on the ethnic origins of today's Adyghes and Abazin-Abkhazians. -Zihs/Zikhs), Leks and Didoys, who are among the peoples of Dagestan, besides their place in the Caucasus history, left in the region. The names of the peoples of the North Caucasus, their regions and activities as mentioned in this chronicle will be compared with the works written by contemporary authors such as Herodotus, Strabo, Plinius and Plutarch. The activities of the peoples and communities in the region will be examined.

Keywords:

Georgia, Ovses (Alans), Durdzuks, Ciks (Jiks-Zihs/Zikhs), Leks, Didoys,

PDF

___

Adıgi, Balkartsi İ Karaçaevtsı V İzvestiyah Evropeyskih Avtorov Xııı.-Xıx. Vv., Sostavlenie, redaktsiya perevodov vvedenie i vstupitelnıe stati i tekstam V.K. Gardanova, Knijnoe İzdatelstvo Elbrus, Nalçik, 1974.
Aleman, Agusti, Alanı v Drevnih i Srednevekovıh Pismennıh İstoçnikah, İdatelstvo Menedjer, Moskova, 2003.
Anchabadze, George, The Vaınakhs (The Chechen and Ingush), Caucassian House, Tbilisi, 2001.
Armyanskaya Geografiya Vıı Veka Po R.H. (Pripisıvavşayasya Moiseyu Horenskomu), Tekst i Perevod s Pricovokupleniem Kart i Obyasnitelnıh Primeçaniy İzdal K.P. Patkanov, Tipografiya İmperatorskoy Akademii Nauk, Sankpeterburg, 1877.
Ata, Hayri, 100 Soruda Oset Alan Tarihi, Alan Kültür ve Yardım Vakfı, İstanbul, 2019.
Berkok, İsmail, Tarihte Kafkasya, İstanbul Matbaası, İstanbul, 1958.
Betrozov, Ruslan, Çerkeslerin Etnik Tarihi, çev. Orhan Uravelli, Kafdav Yayınları, Ankara, 2009.
Blaramberg, Yohann F., Kafkasya Tarihi, Topoğrafik, İstatistik, Etnografik ve Askerî Tasviri, çev. Habibe Eren, Kafdav Yayıncılık, İstanbul, 2017.
Czegledy, Karoly, Bozkır Kavimlerinin Doğu’dan Batı’ya Göçleri, çev. Erdal Çoban, Özne Yayınları, İstanbul, 1998.
Fedorov, Ya. A., İstoriçeskaya Etnografiya Severnogo Kavkaza, İzdatelstvo Moskovskogo Universiteta, Moskova, 1983.
Gabuev, T.A, Rannyaya İstoriya Alan (Po Dannım Pismennıh İstoçnikov), İriston, Vladikavkaz, 1999.
Gadjiev, M.G., Davudov, O.M., Şihsaidov, A.R., İstoriya Dagestana, İzdatelstvo DNTS RAN, Mahaçkale, 1996.
Grigoriantz, Alexandre, Kafkasya Halkları Tarihî ve Etnografik Bir Sentez, çev. Doğan Yurdakul, Sabah Kitapları, İstanbul, 1998.
Gürcistan Tarihi (Eski Çağlardan 1212 Yılına Kadar), Gürcüceden çev. Marie Felicite Brosset, Türkçeye çev. Hrand D. Adnreasyan, notlar ve yay. haz. Erdoğan Merçil, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 2003.
Hatuev, R.T., Hronika Alanskih Tsarey, Materialı İstoriko-Kulturnogo Obştestva “Alanskiy Ermitaj”, Seriya “Biblioteka Kraeveda”, Vıp. II. , Çerkessk, 2007.
İstoriya Dagestana, Tom I., Glavnıy Redaktor G.D. Daniyalov, Glavnaya Redaktsiya Vostoçnoy Literaturı, Moskova, 1967.
İstoriya Narodov Severnogo Kavkaza S Drevneyşih Vremen Do Kontsa Xvııı. Vv., Otvetstvennıy redaktör knigi akademik B.B. Piotrodskiy, İzdatelstvo Nauka, Moskova, 1988.
Jaimoukha, Amjad, The Chechens A Handbook, Routledge Curzon, London and New York, 2005.
Kalankatlı Moses, Alban Tarihi, çev. Dr. Yusuf Gedikli, Selenge Yayınları, İstanbul, 2006.
Kartlis Tshovreba İstoriya Gruzii, Glavnıy Redaktor Akademik Roin Metreveli, İzdatelstvo Artanudji, Tbilisi, 2008.
Kartlis Tskhovreba A History Of Georgia, Artanudji Publishing, Tbilisi, 2014.
Kırzıoğlu, M. Fahreddin, Yukarı-Kür ve Çoruk Boylarında Kıpçaklar, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1992.
Kuş, Ayşegül, Avrupalı Seyyahların Gözüyle Kafkasya, Bilge Kültür Sanat, İstanbul, 2021.
Laypanov, Kazi T., Miziev, İsmail İ., Türk Halklarının Kökeni, çev. Hatice Bağcı, 3. Baskı, Selenge Yayınları, İstanbul, 2014.
Marcellınus, Ammıanus, The Hıstory of Ammıanus Marcellınus, with an Englısh translatıon by John C. Rolfe, In Three Volumes III, Harvard Unıversıty Press, London, 1963.
Met Çünatıko Yusuf İzzet, Kafkas Tarihi I, Osmanlıca’dan Türkçeleştiren: Fahri Huvaj, Kafdav Yayınları, 2. Basım, Ankara, 2009.
Met Çünatıko Yusuf İzzet, Kafkas Tarihi II (Evrikalarım-Bulduklarım), Türkçeleştiren: Doğan Erdinç, Kafdav Yayınları, 2. Baskı, Ankara, 2012.
Mroveli, Leont’i, “The Lives of the Georgian Kings”, translated and commentary Dmitri Gamq’relidze, Kartlis Tshovreba A History Of Georgia, Artanudji Publishing, Tbilisi, 2014, s. 13-76. _____________, “Jizn Gruzinskih Tsarey”, Obraşenie Gruzii Svyatoy Nino, perevod i kommentari V.G. Ahvlediani, Kartlis Tshovreba İstoriya Gruzii, Glavnıy Redaktor Akademik Roin Metreveli, İzdatelstvo Artanudji, Tbilisi, 2008, s. 13-74.
___________, Jizn Kartliyskih Tsarey, Perevod s drevnegruzinskogo predislovie i kommentarii G. V. Tsulaya, İzdatelstvo Nauka, Moskova, 1979. Narodı Kavkaza I, Pod Redaktsiey M.O. Kosvena, L.İ. Lavrov, G.A. Nersesesov, H.O. Haşaev, İzdatelstvo Akademii Nauk SSSR, Moskova, 1960.
Nevruz, Yılmaz, Umumi Kafkas Tarihine Giriş I., Sebil Yayınevi, İstanbul, 2017.
Osetinı Glazami Russkih İ İnostrannıh Puteşestvennikov (Xııı.-Xıx. Vv), Sostavlenie, Vvodnaya statya i primeçniya B.A. Kaloeva, Perevod çasti tekstov İ.S. Zevakinoy, Severo-Osetinskoe Knijnoe İzdatelstvo, Ordjonikidze, 1967.
Özgür, Nazan Karakaş, “Strabo’nun Coğrafyası”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü Coğrafya Dergisi, S. 30, (2015) , s. 79-90.
Pliny, Natural History, Translated by. H. Rackham, Cambrıdge, Harvard Unıversıty Press, London, 1961.
Plutarch, Plutarch’s Lives Ageseilaus And Pompey Pelopidas And Marcellus, Translated by. Bernadotte Perrın, Cambrıdge, Harvard Unıversıty Press, London, 1955.
Porphyrogenıtus, Constantine, De Administrando Imperio, Greek text edited by Gy. Moravcsık, English translatıon by R.J.H. Jenkıns, Dumbarton Oaks, Washıngton, 1993.
Procopıus, History Of The Wars Book I and II, translated by. H.B. Dewıng, Wıllıam Heınemann, London, 1914.
Rayfield, Donald, Edge Of Empires A History Of Georgia, Reaktıon Books, London, 2012.
Rewrıtıng Caucasıan Hıstory, Medieval Armenian Adaption Of The Georgian Chronicles The Original Georgian Texts And The Armenian Adaption, translated wıth Introductıon and commentary by Robert W. Thomson, Clarendon Press, Oxford, 1996.
Semenov, İ.G., “Soobşteniya Leonti Mroveli O Hazarah”, Vestnik İnstituta İAE, No.3, (2007), 3-9.
Strabo, The Geography of Strabo, An English Translation with Introduction and Notes Duane W. Roller, Cambrıdge Unıversıty Press, Cambridge, 2015.
Şeşen, Ramazan, İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul, 2017.
Tardy, Lajos, “The Caucassıan Peoples and Theır Neıghbours ın 1404”, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungarıcae, Tomus XXXII (1), Akademıaı Kıado, Budapeşte, (1978), s. 83-111.
Toumanoff, Cyrill, “Chronology Of The Early Kings Of Iberia”, Traditio, Vol. 25. , (1969) , s. 1-33.
Tuallagov, Alan A., İskitlerden Erken Alanlara Kuzey Kafkasya, çev. Orhan Uravelli, Kafdav Yayıncılık, Ankara, 2017.
Uras, Esat, The Armenıans ın Hıstory and the Armenıan Questıon, çev. Prof. Dr. Süheyla Artemel, Documentary Publıcatıons, İstanbul, 1988.
Üren, Umut, Avrasya’nın Bozkır Halkları Alanlar ve Aslar, Akçağ Yayınları, Ankara, 2018.
Üstüner, İlyas, Kaf Dağı’nın Güney Yüzü Gürcistan Kültür, Gelenek, Mekân, Kimlik, Kaknüs Yayınları, İstanbul, 2010.
Volkova, N.G. Etnonimı i Plemennıe Nazvaniya Severnogo Kavkaza, İzdatelstvo Nauka, Moskova, 1973.