İSTANBUL’DA VEBA: SOUTHGATE’İN VEBA HASTALIĞINA DAİR GÖZLEM VE İNCELEMELERİ

Salgın hastalıklar tarih boyunca toplumları siyasi, idari, sosyal ve ekonomik bakımdan derinden etkileyerek köklü değişim ve dönüşümler yaşanmasına sebebiyet vermiştir. İnsanlığı olumsuz etkileyen önemli salgınlarda biri de veba olmuştur. 19. yüzyılda tıbbi olarak vebaya yol açan bakterinin “Yersinia pestis” olduğu tespit edilmiştir. Osmanlı Devleti, üzerinde kurulu olduğu ve yayıldığı coğrafya itibarıyla sık aralıklarla görülen veba salgınları ile yüz yüze kalmıştır. Osmanlılar, sıkça yaşadıkları veba hastalığına dair erken dönemlerden itibaren hem bilgi birikimine sahip olmuşlardır hem de zaman içerisinde ona karşı olan algı ve tutumlarında değişimler yaşamışlardır. Bu çalışmanın amacı, 1836 veba salgınında İstanbul’da ikamet eden, Amerikalı Presbiteryan misyoner Horatio Southgate’in gezi notlarından yola çıkılarak, anılan dönemde vebanın doğası, ortaya çıkış nedenleri, bu hastalığa karşı alınan tedbirler ile birlikte salgının İstanbul şehrinin sosyo-ekonomik yaşamında yarattığı tahribat gibi konular ele alarak değerlendirmek ve böylece alan yazına bazı katkılar sağlamaktır.

Anahtar Kelimeler:

19. Yüzyıl, Salgın hastalık, Veba, İstanbul, Southgate

SOUTHGATE’S OBSERVATIONS AND EXAMINATIONS ON PLAGUE IN ISTANBUL

Throughout history the epidemics have caused radical changes and transformation to be experienced having affected the communities politically, administratively, socially and economically. One of the epidemics that negatively affected the mankind has been plague. It was discovered in the 19th century that the bacteria that caused plague was “Yersinia pestis”. Due to its location and the geography on which she spread, the Ottoman State had to face with plague epidemics having been experienced frequently. The Ottomans not only accumulated information from the very early periods but also went through changes in their perception and attitude towards it through the course of time. The purpose of this study is to deal with and evaluate the subjects such as the nature of plague, the reasons of its outbreak, the precautions taken against this disease, the ravages it created upon the socio-economic life of İstanbul in the 1839 plague epidemics will be dealt with through the travel accounts of American Presbyterian missionary, Horatio Southgate and thus make some contributions to the literature.

Keywords:

19th century, Epidemics, Plague, İstanbul, Southgate.,

PDF

___

Arık, Feda Şamil, “Selçuklular Zamanında Anadolu’da Veba Salgınları”, DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, C. XV, 26, (1990-1991): 27-57.
Artvinli, Fatih, “Salgınların Tarihi: Toplumsal ve Siyasal Açıdan Kısa Bir Bakış”, Türk Tabipler Birliği COVİD 19 Pandemisi Altıncı Ay Değerlendirme Raporu, ss. 43-59.
Ayar, Mesut, Yunus Kılıç, “Osmanlı’da Vebanın Sona Erişine Dair Bir Değerlendirme”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, II/17, (2017): 163 – 181
Aydın, Hasan, “Salgınlar ve İnançlar”, Pandemi ve Covid 19, Ed. O. Şadi Yenen, Selim Badur, İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2020:324-346.
Bulmuş, Birsen, “Osmanlı İmparatorluğunda Veba Kavramları Üzerine: Mistisizmden Sosyal Reforma”, Motif Akademi Halk Bilimi Dergisi, 3/6, (2010): 45-51.
Cabi Ömer Efendi, Cabi Tarihi: Tarih-i Sultan Selim-i Salis ve Mahmud-ı Sani, 2. cilt, Çev., Mehmet Ali Beyhan, Ankara: TTK, 2003.
Dols, Michael, The Black Death in the Middle East, London: Princeton University Press, 1977.
Erdoğan, Meral, “18. Yüzyılın Sonu 19. Yüzyılın Başlarında Osmanlı Devleti’nde Veba Yılları (İzmir Örneği)”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir 2017.
Ertaş, Mehmet Yaşar, Kağan Eğnim, “Evliya Çelebi Seyahatnamesinde Hastalıklar”, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 10, (2011): 83-108.
Gılgamış Destanı, Çev., Muzaffer Ramazanoğlu, Ankara: MEB Yayınları, 2001.
Gibbons, Herbert Adams, The Foundation of the Ottoman Empire: A History of the Osmanlis up to the Death of Bayezid I (1300-1403). Oxford 1916.
Horatio Southgate, Narrative of a Tour through Armenia,Kurdistan, Persia and Mesopotamia, New York : D. Appleton& Co., 1840.
James, John, Muslim-Christian Relations and Inter-Christian Rivalries in the Middle East: The Case of the Jacobites in an Age of Transition, Sunny Press 1983.
Kılıç, Orhan, Eskiçağdan Yakınçağa Genel Hatlarıyla Dünyada ve Osmanlı Devleti’nde Salgın Hastalıklar, Elâzığ: Fırat Üniversitesi Orta-Doğu Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2004.
Kuş, Ayşegül, “Tozer’in Turkish Armenia and Eastern Asia Minor Adlı Yapııtnda Yozgat ve Çevresinde Yaşanan Kıtlığın (1873-1875) Sosyo-Ekonomik Nedenleri”, OTAM, 44, (2018): 107-132.
Lowry, Heath W., Ottoman Bursa in Travel Accounts, Bloomington, 1993.
Lowry, Heath W., “Pushing the Stone Uphill: The Impact of Bubonic Plague on Ottoman Society in the Fifteenth and Sixteenth Centuries,” Osmanlı Araştırmaları, 23, (2004): 94.132.
Miller, Duane Alexander, “Anglican Mission in tHe Middle East up to 1910”, Oxford History of Anglicanism, Vol. III, Ed. Anthony Milton, Rowan Strong, Jeremy N. Morris, New York: Oxford University Press, 1977.
Nikiforuk, Andrew, Mahşerin Dördüncü Atlısı: Salgın ve Bulaşıcı Hastalıklar Tarihi, Çev. Selahattin Erkanlı, 2.bs, İstanbul: İletişim Yayınları, 2001.
Olivier, Guillaume Antoine, Voyage dans l'empire Othoman, l'Égypte et la Perse, fait par ordre du gouvernement, pendant les six premières années de la république, C.I, Paris 1800.
Panzac, Daniel, Osmanlı İmparatorluğunda. Veba (1700- 1850), Çev. Serap Yılmaz, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1997.
Pirenne, Henri, Ortaçağ Avrupa’sının Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Çev.Uygur Kocabaşoğlu, İstanbul: İletişim Yayınları, 1983.
Remzi, Hüseyin, Tıbbı Nebevi Hz. Muhammed ve Tababet, İstanbul: Sümer Kitapevi, 1995.
Sarıyıldız, Gülden, “Karantina Meclisi'nin Kuruluşu ve Faaliyetleri”, Belleten, LVIII/222, (1994):329-376.
Sherman, Irvin W., Dünyamızı Değiştiren On İki Hastalık, Çev. Emel Tümbay, Mine Arığ Küçüker, Türkiye İş Bankası Yayınları, 2019.
Turna, Nalan, “İstanbul’un Veba ile İmtihanı 1811 1812 Veba Salgını Bağlamında Toplum ve Ekonomi”, Studies of Ottoman Domain, 1/1, (2011):1-36.
Ullmann, Manfred, lslamic Medicine, Edinburgh University Press, Edinburgh 1978.
Ünver, Süheyl, “Taun Nedir? Veba Nedir?” Dirim, 3-4, (1978): 363–66.
Varlık, Nükhet, “Osmanlılarda Veba Salgınları”, Toplumsal Tarih, 296, (2018): 30-36.
Varlık, Nükhet, Akdeniz Dünyasında ve Osmanlılarda Veba (1347-1600), İstanbul: Kitap Yayınevi, 2017.
Varlık, Nükhet, “Conquest, Urbanization and Plague Networks in the Ottoman Empire, 1453-1600”, The Ottoman World, Ed. Christine Woodhead, Routledge 2011.
Varlık, Nükhet, “Taun”, DİA, 40, İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
Varlık, Nükhet, “Disease and Empire: A History of Plague Epidemics in Early Modern Ottoman Empire (1453-1600)”, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Department of Near Eastern Languages and Civilizations, The University of Chicago, 2008.
Yenen, O. Şadi, “Epidemi ve Pandemi”, Pandemi ve Covid 19, Ed. O. Şadi Yenen ve Selim Badur, İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2020.
Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Nuran Yıldırım. 6. cilt, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayınları, 1994.
Yıldırım, Nuran, İstanbul’un Sağlık Tarihi: Sağlık Teşkilatı-Salgınlar Bulaşıcı Hastalıklar ve Mücadele Koruyucu Sağlık Kurumları-Hastaneler-Tıp Eğitimi, İstanbul: Kültür Başkenti Ajansı, 2010.