Ağ Pazarlamada Sponsorluğun Hukuki Temelinin İslam Hukuku Açısından Tahlili

Sanayi devrimi üretimin artışını getirmiştir. Bu durum sanayiciyi, üretiminin devamını sağlayabilmek için ürününü tüketicinin ayağına ulaştırarak hızla tükettirme yolları arayışı içine sokmuştur. Bu arayışlar evden eve dolaşan doğrudan satış sistemini geliştirmiştir. Doğrudan satış tekniği içinde çok katlı pazarlama/ağ pazarlama/network marketing olarak bilinen ve doğrudan satıcıya iki gelir türü ile gelirini artırma fırsatı veren pazarlama tekniği yer almaktadır. Bu tekniğin dünyada yasal olarak kabul edilmeyen piramit sistemine kendini yakınlaştıran yönü, sisteme dâhil edilen doğrudan satıcıların satışlarından prim alabilme fırsatını tanımasıdır. Bu yönü, bu pazarlama tekniğini cazip kılması ile birlikte etik açıdan en çok eleştirilen kısmını da oluşturmaktadır. İslam Hukuku açısından pazarlamada helal kazancın elde edilebilmesi için pazarlanan ürünün İslam Hukuku açısından helal kabul edilen bir ürün olması, pazarlamanın herhangi bir hile, aldatmaca, kumar, ribâ gibi İslam’ın yasak kıldığı bir unsur içermemesi gerekir. Bu teknikte pazarlananın sistemin kendisi olması, kişinin kendi emeği dışında bir kazanca kapı aralaması, İslam Hukuku açısından bu pazarlama tekniğinin daha çok bu yönü ile ele alıp değerlendirilmesini getirmiştir. Bu nedenle sponsora alt hattının satışlarından firma tarafından verilen prim, başkasının emeği ve çabası üzerinden gelir elde etme olarak görülmüş ve bu yönü ile bu sistemin cevâzı hep değerlendirmeye açık bir konu olarak kalmıştır. Bu açıdan çalışmamız, sponsorun elde ettiği gelirin câiz olan ve olmayan yönleri ile İslam Hukuku açısından bir değerlendirilmesini içermektedir.

An Analysis of the Legal Basis of Sponsorship in the Network Marketing from the Islamic Legal Perspective

Industrial revolution brought about increase in production. In this case, in order to ensure the continuity of its production, the industrialist has brought the product to the consumers’ feet and puts it in search of its fast consumption. These searches have developed the direct selling system that goes from house to house. Direct marketing technique is included in the sales technique which is known as multi-level marketing / network marketing and which gives the salesman the opportunity to increase income with two types of income. The way this technique brings itself closer to the legally unacceptable pyramid system in the world is that it allows the direct salespersons who are included in the system to have the opportunity to receive a premium from their sales. This aspect makes this marketing technique attractive and constitutes the most criticized part in terms of ethics. In order to obtain halal gain in marketing in terms of Islamic Law, the product marketed should be considered as halal in terms of Islamic Law, and marketing should not contain any element prohibited by Islam, such as any fraud, deception, gambling, interest. The fact that this market is marketed as the system itself, and that a door opens to a profit other than its own labor, has brought about this aspect of this marketing technique in terms of Islamic Law. For this reason, the sponsorship which was given by the company from the sales of the bottom line, was seen as gaining income through the effort and effort of another person, and thus the validity of this system remained open to evaluation. In this respect, our study includes an evaluation of the sponsor distributor in terms of the unacceptable aspects of income and Islamic Law. In this respect, our work Includes an evaluation with permissible and non-permissive of the income obtained by the sponsor in terms of Islamic Law.

___

  • Aşkar, Usame Ömer. et-Tesvik eş-şebeki min el-manzûri’l-fıkhî, Mecelletü’z-Zerkâ lil buhus ve’d-dirasat, 8/1 ( 2006): 1-22.
  • Aybakan, Bilal. “Teberru”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40: 215-216, Ankara: T DV Yayınları, 2011.
  • Aybakan, Bilal. “Vekâlet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 43: 1-6, Ankara: TDV Yayınları, 2013.
  • Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed. ʿUmdetü’l-kārî fî şerhi Sahîhi’l-Buhârî . b.y.: Dârü’l-Fikr, ts..
  • Aydın, M. Akif. “Cuâle”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 8: 77-78, Ankara: TDV Yayınları, 1993.
  • Bardakoğlu, Ali. “Gabn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 13: 268-273, Ankara: TDV Yayınları, 1996.
  • Bardakoğlu, Ali. “Hibe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 17: 421-426, Ankara: TDV Yayınları, 1998.
  • Bardakoğlu, Ali. “İcâre”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 21: 379-388, Ankara: TDV Yayınları, 2000.
  • Begavî, Ebû Muhammed Muhyissünne el-Hüseyn b. Mes’ûd b. Muhammed el-Ferrâ’. Şerhu’s-sünne, hakkakahu ve allaka aleyh ve harrace ehâdîsehu Şuayb el-Arnaut, 2. baskı Beyrut: el-Mektebetü’l-İslami, 1983/1403.
  • Bilfakîh, Zahir Salim. “et-Tesvîk eş-şebekî tahte’l-micher”. Erişim: 21 Aralık 2018, http://saaid.net / book/12/4677.pdf.
  • Bilgili, İsmail. “İslam Hukukunda Ma’dûm’un Satışı”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 8 (2006): 211-238.
  • Çakmak, Ali Çağlar. Doğrudan Satış ve Şebeke yoluyla Pazarlama Sistemi, İstanbul: Türkmen Kitabevi, 2011.
  • Çakmak, Ali Çağlar “Çok Katlı Pazarlama Şirketleri ile Piramit Şema Organizasyonlarının Yapısal Farklılıkları Üzerine Bir İnceleme”. Journal of Social Sciences 2/1 (2008): 25-39.
  • Dâiratu’l-İftâ. “et-Tesvîk eş-şebekî min manzûri’l-iktisadi’l-İslami”. Erişim: 11 Mart 2019.
  • Dâiratu’l-İftâ. “et-Teşvik eş-şebekî min manzûri’l-iktisadi’l-İslami”. Erişim: 11 Mart 2019, http://www.aliftaa.jo/Research.aspx?ResearchId=102.
  • Daru’l-İfta Darü’l-‘ulum-ı Diyûbend. “Answer: 7573”. Erişim: 02 Kasım 2008, http://www.darulifta-deoband.com/home/en/Other-Transactions/7573.
  • Daru’l-İfta el-Filistiniyye. “Hükmü Şeriketi et-Teşviku’ş-şebekî”. Erişim: 11 Mart 2019, http://www.darifta.org/fatawa2014/showfatwa.php?subfatwa.
  • Dilek, Uğur Bekir. “İslâm Hukuku Açısından Genel İşlem Koşulları İçeren Akitler: İz’ân Akitleri (Türk Borçlar Kanunu Bağlamında)”. Marife 18/1 (2018): 231-257. https://doi.org/10.33420/marife.378620.
  • Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı. “Çok Katlı Pazar Ağı”. Erişim: 10 Mary 2019, https://kurul.diyanet. gov. tr/Karar-Mutalaa-Cevap/4371/cok-katli-pazar-agi.
  • Dönmez, İbrahim Kafi. “Garar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 13: 366-371. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
  • Duriat, Fazrihan bin Muhammed. “Multi-Level Marketing in Islam & Case Study of Young Living in Singapore”. Erişim: 16 Kasım 2018, https://www.maybank2u.com.my /iwov-resources /islamic-my/document/my/en/islamic/scoe/ knowledge-centre/research-paper/Multi -Level-Marketing-In-Islam.pdf.
  • Durmuş, Abdullah. “Doğrudan Satış Yöntemlerinden Çok Katlı Pazarlama (Network Marketing) ve Fıkhî Değerlendirmesi”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 33 (2015): 205-228.
  • el-Fetavâ. “el-İştirakü fi şirketi Quest li’t-teşvik eş-şebekî”. Erişim: 11 Mart 2019, http://www.islamtoday.net/fatawa/quesshow-60-62489.htm.
  • el-Fetavâ. “et-Teşvik eş-şebekî”. Erişim: 11 Mart 2019, "http://www.islamtoday. net/ fatawa/quesshow-60-22445.htm.
  • el-İslam sual ve’l-cevap. “Fetavâ el-lecneti’d-daimeti fî şirketi Biznes ve hibeti’l-cezîrati ve şeriketi’t-teşvik-i el-heremî”. Erişim: 11 Mart 2019, https://islamqa.info/ar/ answers/42579.
  • Esener, Turhan – Gündoğdu, Fatih. Borçlar Hukuku I Sözleşmelerin Kuruluşu ve Geçerliliği (TBK m.1-48), İstanbul: Vedat Kitapçılık, 2017.
  • Groß, Claudia – Vriens, Dirk. “The Role of the distributor Network Marketing in the Persistence of Legal and Ethical Problems of Multi-Level Marketing Companies”. Journal of Business Ethics (May 2017): 1-23.
  • Günay, Hacı Mehmet. “Tağrîr”. Türkiye Diyanet Ansiklopedisi. 39: 375-376. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
  • Güney, Necmeddin. Satım Akdi Özelinde İslam Borçlar Hukukunda Garar, Doktora Tezi, Necmeddin Erbakan Üniversitesi, 2013.
  • Hammad, Nezih. Kazâyâ fıkhiyye muasıra fî’l-mal ve’l-iktisad, Dimeşk: Dârü’l-Kalem, 2012/1433.
  • Hammâdi, Ebî Ömer Abdullah b. Muhammed. Nazariyyetü’s-semsere ve tatbikâtuha’l-asriyye:dirâse fıkhiyye Mukârene, Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2012/1433.
  • Haslân, Sa’d b. Türkî. Fıkhü’l-muâmelâti’l-mâliyyeti’l-muâsıra. 2. Basım. Riyad: Dârü’s-Sumayî, 2012/1433.
  • Hattâbî, Ebû Süleyman Hamd b. Muhammed b. İbrâhîm b. Hattâb el-Büstî. Meʿâlimü’s-Sünen=Şerhu Süneni Ebî Davud. Thk. Muhammed Ragıb et-Tabbah, Haleb: el- Matbaatü’l-İlmiyye, 1932/1351.
  • Hayrettin Karaman.net. “Network marketing’in hükmü nedir?”. Erişim: 11 Mart 2019, http://www.hayrettinkaraman.net/sc/00273.htm.
  • İbn Abidin, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdulazîz ed-Dımaşki. Reddü’l-muhtar ale’d Dürri’l-muhtar: şerh-i Tenviri’l-ebsar. Thk. Adil Ahmed Abdülmevcut - Ali Muhammed Muavvaz, Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 2003/1423.
  • İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed. İ’lâmü’l-muvakkı’în ´an rabbi’l-‘âlemîn. Sannefehu Ebû Ubeyd Meşhûr b. Hasan Alü Selman; şareke fi’t-tahric Ebû Ömer Ahmed Abdullah Ahmed, Demmâm: Dâru İbni’l- Cevzi, 1423.
  • İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed. İġās̱etü’l-lehfân min meṣâyidi’ş-şeyṭân. Thk. Muhammed Hâmid el-Fıki, Beyrut: Dârü'l-Ma'rife, 1975/1395.
  • İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed. Zadü’l-mead fi hedyi hayri’l-ibad. Thk. Şuayb el-Arnaut, Abdülkadir Arnaut, Beyrut: Müessesetü’r- Risâle, 1998.
  • İbn Nüceym, Zeynüddîn b.İbrâhim b. Muhammed el-Mısrî. el-Eşbâh ve’n-nezâ’ir. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999/1419.
  • İbn Teymiyye, Ebü’l Abbâs Takiyyüddîn Ahmed b. Abdülhalîm. el-Kavaidü’l-nuraniyye el-fıkhiyye. Thk. Ahmed b. Muhammed Halîl, Cidde: Daru İbni’l-Cevzi, 1422/825.
  • İbn Teymiyye, Ebü’l Abbâs Takiyyüddîn Ahmed b. Abdülhalîm. Mecmûu fetâvâ. cem ve tertib. Abdurrahman Muhammed b. Kâsım ve ibnuhu Muhammed, Medine: Mücemmaü’l-Melik Fehd li-Tıbaati’l-Mushafi’ş-Şerif, 2004/1425.
  • İbnü’l-Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Meâfirî. Ahkâmü’l-Kur’ân. Thk. Muhammed Abdülkadir Ata, Beyrut: Dârü’l Kütübi’l-İlmiyye, ts.,
  • İftaa’ Department. Hükmü et-teşvîk-i şebek-i, fetva no: 644. Erişim: 14 Kasım 2018, http://www.aliftaa.jo/ Question.aspx? QuestionId = 644#.XEiBNVWeTIU.
  • İmrani, Abdullah b. Muhammed b. Abdullah. el-Ukudü’l-maliyyeti’l-mürekkebe: dirase fıkhiyye ta’siliyye ve tatbikiyye. Riyad: Dâru Künûzî İşbiliyâ, 2006/1427.
  • İrşid, Mahmud Abdülkerim. Mehâtırü’s-semsere ve alâkatuhâ bi’l-vesâta ve tahdidi ücûri’s-simsâr fi’l-esvâk: dırâse fıkhiyye. Amman: Dârü’n-Nefais, 2015/1436.
  • İslamway.net. “Tesvikü Şebeke”. Erişim: 15.10.2018, https://ar. islam way. net/fatwa.
  • İslamway.net. “Tesvikü şebekî”. Erişim: 15.10.2018.
  • İslamway.net. “Buying products from multi-level marketing network”. Erişim: 15.10.2018, https://www. islam web.net /en/fatwa/332797.
  • İslamway.net. “Hükmü ahzi’l-umule an tarik-i’t-teşviki’ş-şebekî”. Erişim: 11 Mart 2019, http://library.islamweb.net/ar/fatwa/27682.
  • Kallek, Cengiz. “Mudârebe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30: 359-363, Ankara: TDV Yayınları, 2005.
  • Karâfî, Ebü’l Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Misrî. el-Furûk = Envârü’l burûk fî envâʾi’l-furûḳ. Beyrut: Dârü’l Kütübi’l-İlmiyye, 1998/1418.
  • Karni, Ahmet Semir. Hükmü’t-tesvik bi umûle heremiyye: dirâse fıkhiyye kânûniyye mukârene. Amman: Darü’n-Nefais, 2011/1330.
  • Karaman, Hayrettin. Ana Hatlarıyla İslâm Hukuku, 17. Basım. İstanbul: Ensar Neşriyat Tic. A.Ş.2014.
  • Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes’ûd b. Ahmed. Bedâʾiʿu’ṣ-ṣanâʾiʿ fî tertîbi’ş-şerâʾi. Thk. Ali Muhammed Muavvaz - Adil Ahmed Abdülmevcut, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2004.
  • Kevvâreh, Ahmed. el-İstiğlâl gayrü’l-meşrû’ fi’l-ukudi’l-maliyye ve tatbikatühü’l-muasıra: dirase fıkhiyye, Beyrut: Dârü’n-Nevadiri’l-Lübnaniyye, 2014/1435.
  • Kindleberger, Charles P. – Aliber, Robert Z.. Çılgınlık. Panik ve Çöküş Finansal Krizler Tarihi. Trc. Ümit Şensoy, 3. Baskı, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2017.
  • Kurtubi, Ebü’l-Abbas Ziyaeddin Ahmed b. Ömer b. İbrâhim. Müfhim lima eşkele min telhis Kitâbi Müslim. Thk. Muhyiddin Dîb Müstû, Yusuf Ali Büdeyvi, Ahmed Muhammed es-Seyyid, Mahmud İbrahim Nezzam, Beyrut: Dâru İbn Kesir, 1996/1417.
  • Majlis Ugama Islam Singapura Office of the Mufti. “Advisory on Multi-Level Marketing”. Erişim: 03 aralık 2018, https://www.muis. gov.sg /officeofthemufti /Irsyad /Advisory-on-Multi-Level-Marketing.
  • Mehmesani, Subhi Recep. en-Nazariyyetü’l-amme li’l-mu’cebat ve’l-ukud, Dârü’l-İlm li’l-Melayin, Beyrut, 1983.
  • Muslih, Halid b. Abdullah. el-Havafizü’t-ticariyyeti’t-tesvikiyye ve ahkâmuha fi’l-fıkhi’l-İslâmî. Cidde: Dâru İbni’l-Cevzi, 1999/1420.
  • Paşalı Taşoğlu, Nihal. Çok Katlı Pazarlama, Kocaeli: Umuttepe Yayınları, 2018.
  • Remlî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Hamza. Nihâyetü’l-muhtâc ilâ şerhi’l-Minhâc, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
  • Reklam Kurulu Kararları. erişim: 11 Mart 2019, http://tuketici.gtb.gov.tr/reklam-kurulu/reklam-kurulu-kararlari.
  • Reşîd Rızâ. Muhammed. Tefsîrü’l-Menâr. b.y.: y.y.,1947/1366.
  • Sabry, Hossam. “Multi-Level Marketing from Islamic Perspective”. https://www.academia.edu/12216540/Multi-Level_Marketing_From_Islamic_Perspective, 29-32.
  • Şahin, Nurten Zeliha. “Ağ Pazarlama Firmalarının Gelir Planlamalarının Tanıtımları Örneklemi Üzerinden Ağ Pazarlamanın İslam Hukuku Açısından Meşruiyetinin Değerlendirilmesi”. Avrasya Sosyal ve Ekonomi Dergisi (ASEAD) 6/5 (2019): 241-256.
  • Savaş, Abdurrahman. Network Marketing Sözleşmesi. İstanbul: Der Kitabevi, 2016.
  • Savaş, Abdurrahman. “Türk ve İslam Hukukunda Network Marketing (Ağ Pazarlama)”. İslam Ticaret Hukuku Kongresi “Günümüzdeki Meseleler”. Ed. Mehmet Bayyiğit, Konya: KTO Karatay Üniversitesi Yayınları, 2016.
  • Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. Beyrut: Dârü’l-Ma’ârif, ts.
  • Sert Sütçü, Selin. “6502 Sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun m.80 hükmüne göre Piramit Satışlar” Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmalar Dergisi 22/3 (2016): 2505-2519.
  • Sual ve cevap. “et-Teşviku’ş-şebekî”. Erişim: 11 Mart 2019, https://fatwa. islamonline. net/15890.
  • Suudi Arabistan Krallığı Fetva ve Bilimsel Araştırma Genel Başkanlığı. “et-Teşvik eş-şebeki”. Erişim: 11 Mart 2019, http://www.alifta.net.
  • Şener, Abdülkadir. İslam Hukukunda Hibe, Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi yayınları, 1984.
  • Şevkani, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali b. Muhammed el-Havlani. Neylü’l-evtar şerhu Münteka’l-ahbar. Thk. Muhammed Subhi Hasan Hallak, Dammam: Dâru İbni’l-Cevzi, 1427.
  • Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b.Alî b. Yûsuf. el-Mühezzeb fî fıkhi’l-İmâm eş-Şâfi’î. Thk. Muhammed ez-Zühaylî, Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 1996/1417.
  • Taberânî, Ebü’l-Kâsım Müsnidü’d-Dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. el-Mu’cemü’l-kebir. Thk. Hamdi Abdülmecid Selefi, Kahire: Mektebetu İbn Teymiyye, ts.
  • Tarmizi, Erwandi. Haram Wealth in Contemporary Muamalah, 5.baskı San Francisco: P.T. Berkat Mulia Insani, 2013.
  • Taylor, Jon M.. The Case (for and) Against Multi Level Marketing: The Complete Guide to Understanding the Flaws – and Proving and Countering the Effects –of Endless Chain “Opportunity” Recruitment or Product-based Pyramid Schemes. Erişim: 09 Ocak 2019 https://www.mlmwatch.org/01General/taylor.pdf.
  • Türkiye Cumhuriyeti Ticaret Bakanlığı Amasya Ticaret İl Müdürlüğü. “ Detay Maxinet Denetim Sonucuna İlişkin Basın Duyurusu”. Erişim: 08 Mart.2019, https://amasya.gtb.gov.tr/haberler/detay-maxinet-denetim-sonucuna-iliskin-basin-duyurusu.
  • Yemenî, Muhammed b. Abdulazizi et-Teşviku’ş-şebekî ve’l-heremî ve ahkâmuhû fi’l-fıkhı’l-İslami, Riyad: Dâru Künûzi İşbiliyâ, 2013/1434.
  • Zeylai, Fahreddin Osman b. Ali b. Mihcen. Tebyinü’l-hakaik fi şerhi Kenzi’d-dekaik. Bulak: el-Matbaatü’l-Kübra’l-Emiriyye, 1314/714.
  • Zürkani, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdülbaki b. Yusuf. Şerhü’z-Zürkani ala Muvatta, b.y.: el-Matbaatü’l-Hayriyye, 1410/812.