Sahib B. Abbâd’ın Muʽtezile’nin Adalet İlkesini Temellendirişi

Sadece edebiyat ve siyaset adamı değil, aynı zamanda önemli bir kelamcı olan Sâhib b. Abbâd, bağlı bulunduğu Muʽtezile mezhebinin görüşlerini ele almış ve onları teyit etmeye çalışmıştır. O, bu bağlamda mezhebinin en önemli ilkelerinden birini teşkil eden adalet prensibini de incelemiştir. Bu ilkeyi daha çok Allah’tan kabih bir fiilin sadır olmayacağı anlayışı üzerine bina eden müellif, ayrıca hidayet-dalalet ve güç yetirilemeyecek teklif meselelerini de değerlendirmiştir. Kulun özgürlüğünü temellendirmek adına geliştirilmiş olan bu ilkenin gerçekleşmesi için özellikle beşeri fiillerin Allah tarafından yaratılmadığına dikkat çeken müellif, aksi bir düşüncenin ilahi adalet ve hikmeti ortadan kaldıracağını savunmuştur. Hidayet ve dalalet meselesinde de aynı bakış açısını sürdüren müellif, O’nun hidayetini herkesi kapsayacak şekilde yol gösterme olarak ele almış, dalaletini ise kullarını saptıran bir konumdan uzaklaştıracak şekilde yorumlamıştır. Güç yetirilemeyen bir fiil üzerinden kullara yapılacak teklifi de kabih olduğu için reddeden müellif, bunu da yine Allah’ın bütün fiillerinin güzel olması düşüncesi ile izah etmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Sâhib b. Abbâd, Muʽtezile, adalet ilkesi, hidayet-dalalet, teklif

Al-Sahib Ibn Abbad’s Justification for Muʽtazila's Principle of Justice

Al-Sâhib Ibn Abbâd who is not only a man of literature and politics, but also an important theologian, tackled the views of the Mu'tazila sect that he was affiliated with and tried to confirm them. In this context, he examined the principle of justice, which constitutes one of the most important principles of the sect. The author, who has built this principle on the basis of understanding that no ugly action can be taken from Allah, also evaluated the issues of guidance-misguidance and offers that cannot be done. The author, who pointed out that especially the human actions were not created by Allah for the realization of this principle, which was developed to promote the freedom of the creature, has defended that an opposite thought will eliminate divine justice and wisdom altogether. The author, who maintained the same point of view in the matter of guidance and misguidance, regarded his guidance as a guide to everyone, and interpreted his misguidance as removing his servants from a position of misguidance. The author, who rejected the proposal to be made to his servants through an act that cannot be done, was also explained this by the idea that all the acts of Allah are beautiful.

Keywords:

Al-Sâhib Ibn Abbâd, Mu'tazila, The Principle of Justice, Guidance- Misguidance, Offer.,

PDF

___

Âmilî, Ebû Muhammed Bâkır Muhsin b. Abdilkerîm b. Alî Emîn Hüseynî Muhsin Emin, A'yanü'ş-Şia, thk. Hasan el-Emin, Beyrut: Dârü't-Tearuf li'l-Matbuat, 1983/1403.
el-Askalani, Ebü'l-Fazl Şehabeddin Ahmed İbn Hacer, Lisânü'l-mizân, i’tenâ: Abdülfettah Ebû Gudde, Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1423/2002.
el-Bağdâdî, Abdülkâhir, Usulü'd-din, Matbaatü’d-Devle, İstanbul 1928.
el-Behlûlî, Cafer b. Ahmed el-Yemânî el-Mutezilî, Şerhu Kasîdeti’s-Sâhib b. Abbâd fî usûli’d-dîn, thk. Muhammed Hasan Ali-Yasin, Bağdad: el-Mektebetü’l-Ehliyye, 1385/1965.
Bek, Halil Merdem, es-Sâhib İbnü Abbâd, Dımaşk: Matbaatü’t-Terakki, 1932.
Cârullah, Zühdî, Mu’tezile, Beyrut: el-Ehliyye, 1974.
Çelebi, İlyas, İslam İnanç Sisteminde Akılcılık Kâdî Abdülcebbâr, İstanbul: Rağbet Yayınları, 2002.
Çelebi, İlyas, “Sâhib b. Abbâd”, DİA, XXXV, İstanbul, 2008.
el-Eş'ari, Ebü'l-Hasan İbn Ebû Bişr Ali b. İsmail b. İshak, Makalatü'l-İslâmiyyin ve ihtilafü'l-musallin, thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid, Kahire: Mektebetü'n-Nehda’l-Mısriyye, 1950.
Eş'ari, Ebü'l-Hasan İbn Ebû Bişr Ali b. İsmail b. İshak, el-İbâne an usûli’d-diyâne, thk. Fevkıyye Hüseyin Mahmûd, Kahire: Dâru’l-Ensâr, 1397/1977.
Gazzali, Ebû Hamid Huccetülislam Muhammed b. Muhammed el-İktisad fi'l-i'tikad, Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1403/1983.
Hamevi, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh Hamevî Bağdâdî Rûmî Yakut, Mu'cemü'l-üdeba, thk. İhsan Abbâs, Beyrut: Dâru’l-Arabi’l-İslâmî, 1993.
Hasan, Naci, “Mukaddime”, ez-Zeydiyye, nşr. Naci Hasan, Beyrut: ed-Dâru’l-Arabiyye li’l-Mevsûa, 1986.
Hayyat, Ebü’l-Hüseyn Abdürrahim b. Muhammed b. Osman, Kitabü’l-İntisar ve'r-red ala İbni'r-Ravendi el-mülhid, thk. H.S. Nyberg, Kahire: Mektebetü’d-Dâri’l-Arabiyye li’l-Kitâb, 1993.
İbn Hallikân, Ebü'l-Abbas Şemseddin Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü'l-a'yan ve enbâu ebnâi'z-zaman, thk. İhsan Abbas Beyrut: Dâru Sâdır, 1397/1977.
İbn Hazm, Ebû Muhammed b. Ali b. Ahmed b. Saîd ez-Zahiri, el-Fasl fi'l-milel ve'l-ehva ve'n-nihal, Kahire: Mektebetü’s-Selami’l-Alemiyye, t.y.
İbn Kesir, Ebü'l-Fida İmadüddin İsmail b. Ömer, el-Bidâye ve’n-nihâye, Beyrut: Mektebetü’l-Maârif, 1991.
İbn Şehrâşûb, Ebu Ca'fer Reşidüddin Muhammed b. Ali, Menâkıbu âli Ebî Tâlib, Necef: Matbaatü’l-Haydariyye, 1376/1956.
İbnü'l-Esir, Ebü'l-Hasan İzzeddin Ali b. Muhammed b. Abdülkerim, el-Kamil fi't-tarih, thk. Muhammed Yusuf ed-Dekkâk, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1407/1987.
İbnü'l-İmad, Ebü'l-Felah Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed, Şezerâtü’z-zeheb fî ahbari men zeheb, thk. Abdülkadir Arnaut-Mahmûd Arnaut, Beyrut: Dâru İbn Kesir, 1406/1986.
İsfahani, Ebü'l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed b. Mufaddal Ragıb, Muhadaratü'l-üdeba ve muhaveretü'ş-şuara ve'l-bulega, thk. Ömer et-Tabbâʿ, Beyrut: Dârü’l-Erkam b. Ebî’l-Erkam, 1420/1999.
İsfahani, Ebû Nuaym Ahmed b. Abdullah b. İshak İsfahani Ebû Nuaym, Zikru ahbâri İsbahân, Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmî, t.y.
Kadi Abdülcebbar, Ebü'l-Hasan Abdülcebbar b. Ahmed, Fazlü'l-i'tizal ve tabakatü'l-Mu'tezile, nşr. Fuad Seyyid, Tunis: ed-Darü't-Tunisiyye, t.y.
Kadi Abdülcebbar, Ebü'l-Hasan Abdülcebbar b. Ahmed, “el-Muhtasar fi usûli’d-dîn”, Resailü'l-adl ve't-tevhid, thk. Muhammed İmâre, Kahire: Dârü'ş-Şürûk, 3. Bs. 1408/1988.
Kadi Abdülcebbar, Ebü'l-Hasan Abdülcebbar b. Ahmed, Şerhu’l-Usûli’l-hamse, tlk. Ahmed b. el-Hüseyin b. Ebî Hâşim, thk. Abdülkerim Osman, 3. Bs. Kahire: Mektebetü Vehbiyye, 1416/1996.
Kadi Abdülcebbar, Ebü'l-Hasan Abdülcebbar b. Ahmed, el-Mugni fî ebvabi't-tevhid ve'l-adl, thk. Muhammed Mahmud Kasım, Beyrut: Dâru İhyai't-Türasi'l-Arabi, 2002.
Kutluer, İlhan, “İbnü’r-Râvendî”, DİA, İstanbul, 2000.
el-Melahimi, Rükneddin Mahmud b. Muhammed el-Harizmi, el-Mutemed fî usûli’d-dîn, thk. Martin McDermont, Wilferd Madelung, London, 1991.
el-Murtaza, Ebü'l-Kâsım Alemülhüda Ali b. Hüseyin Şerif, Emali'l-murtaza: gurerü'l-fevaid ve dürerü'l-kalaid, thk. Muhammed Ebü'l-Fazl İbrâhim, [y.y.]: Dâru İhyai'l-Kütübi'l-Arabiyye, 1954.
Mustafa Sabri, Mevkıfü'l-beşer tahte sultâni'l-kader, Kahire: el-Matbaatü’s-Selefiyye, 1352.
Sâhib b. Abbâd, Ebü'l-Kâsım İsmail b. Abbâd b. Abbas Talekani, el-Muhît fi’l-luga, thk. Muhammed Hasan Al-i Yasin, Beyrut: Âlemü'l-Kütüb, t.y.
Sâhib b. Abbâd, Ebü'l-Kâsım İsmail b. Abbâd b. Abbas Talekani, Resâilü’s-Sâhib b. Abbâd, tsh. Abdülvehhâb Azzâm-Şevki Dayf, Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1366.
Sâhib b. Abbâd, Ebü'l-Kâsım İsmail b. Abbâd b. Abbas Talekani, “el-İbâne an mezhebi Ehli’l-adl bi’l-hücec el-Kur’ân ve’l-akl”, Nefâisü’l-mahtûta, thk. Muhammed Hasan Al-i Yasin, Necef: Matbaatü’l-Haydariyye, 1371/1952.
Sâhib b. Abbâd, Ebü'l-Kâsım İsmail b. Abbâd b. Abbas Talekani, “et-Tezkira fi’l-usûli’l-hamse”, Nefâisü’l-mahtûta, thk. Muhammed Hasan Al-i Yasin, Bağdat: Matbaatü’l-Maarif, 1373/1954.
Sâhib b. Abbâd, Ebü'l-Kâsım İsmail b. Abbâd b. Abbas Talekani, Risâle fi’l-hidâye ve’d-dalâle, thk. ve tlk. Hüseyin Ali Mahfûz, Tahran: Matbaatü’l-Haydarî, 1374/1955.
Sâhib b. Abbâd, Ebü'l-Kâsım İsmail b. Abbâd b. Abbas Talekani, “el-Kasîdetü’l-ferîde li’s-Sâhib Kâfi’l-küfât İsmail b. Abbâd” Şerhu Kasîdeti’s-Sâhib b. Abbâd fî usûli’d-dîn, thk.Muhammed Hasan Ali-Yasin, Bağdad: el-Mektebetü’l-Ehliyye, 1385/1965.
Sâhib b. Abbâd, Ebü'l-Kâsım İsmail b. Abbâd b. Abbas Talekani, Dîvânu’s-Sâhib b. Abbâd, nşr. İbrahim Şemsüddin, Beyrut: Müessesetü’l-Aʽlemî li’l-Matbûât, 1422/2001.
Sealibi, Ebû Mansur Abdülmelik b. Muhammed b. İsmail, Yetimetü'd-dehr fî mehasini ehli'l-asr, thk. Müfid Muhammed Kumeyha, Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1403/1983.
Suyuti, Ebü'l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr, Bugyetü'l-vuât fî tabakati'l-lugaviyyîn ve'n-nühât, thk. Muhammed Ebü'l-Fazl İbrâhim, Kahire: İsa el-Babi el-Halebi, 1384/1964.
Şehristanî, Ebü'l-Feth Taceddin Muhammed b. Abdülkerim, el-Milel ve'n-nihal, thk. Ali Mühenna, Ali Hasan Faûr, Dâru’l-Marife, Beyrut 1414/1993.
Şehristanî, Ebü'l-Feth Taceddin Muhammed b. Abdülkerim, Kitâbü Nihâyetü’l-ikdâm fî ilmi’l-kelâm, tsh. Alfred Guillaume, Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 1430/2009.
Tabâne, Bedevî Ahmed, es-Sâhib b. Abbâd: el-Vezîr el-edîb el-âlim, Kahire: Matbaatü Mısr, t.y.
Teftâzânî, Mesud b. Ömer b. Abdullah Sadüddin, Şerhu’l-Makâsıd, thk. Abdurrahman Umeyre, Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1409/1989.
et-Tevhidi, Ali b. Muhammed b. Abbas Ebû Hayyan, Ahlâkü'l-vezireyn, thk. Muhammed b. Tavit et-Tanci, Beyrut: Daru Sâdır, 1412/1992.
et-Tevhidi, Ali b. Muhammed b. Abbas Ebû Hayyan, el-İmta ve'l-muanese, i’tenâ: Heysem Halife et-Taʿîmî, Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 1432/2011.
Yurdagür, Metin, “Kâdî Abdülcebbâr”, DİA, İstanbul, 2001.