20919

TA‘DÎLÜ’L-KELÂM: KELAMIN FELSEFEYLE “TA‘DİL”İ

Bu makalenin amacı, Sadrüşşerîa es-Sanî el-Buhârî’nin (ö. 747/1346) Ta‘dîlü’l-kelâm adlı eserinin felsefe-kelam etkileşimi bağlamında içerik analizini yap-maktır. Müellif eserin mukaddimesinde kelam ilmini yeniden düzenlemeyi veyapısını güçlendirmeyi amaçladığını belirtir. Ancak bunun usûlü ve keyfiyetihakkında herhangi bir açıklamada bulunmaz. Bu çerçevede makalenin temeltezi, Sadrüşşerîa’nın Mâturîdî kelamını İbn Sînâ’nın (ö. 428/1037) el-İşârât’ıve iki önemli şârihi, Fahreddin er-Râzî (ö. 606/1210) ve Nasîruddîn et-Tûsî (ö.672/1274) üzerinden yenilemeye ve güçlendirmeye çalıştığıdır. Bu iddianın enönemli delili, gerek meseleler gerekse tertip bağlamında eserin büyük ölçüdeel-İşârât geleneğini takip etmesidir. Öyle ki Sadrüşşerîa, Fahreddin er-Râzî’ninEşârî geleneğinde yaptığına benzer şekilde, el-İşârât’da ortaya konan felsefi bi-rikimi sistematik bir biçimde eleştirmeye ve tashih etmeye çalışır. Böylece o,İbn Sînâcı birikimle hesaplaşarak Mâtûrî kelamını geliştirmeye ve güçlendirme-ye çalışmaktadır.

TADĪL AL-KALĀM: MODIFICATION OF KALAM WITH PHILOSOPHY

The purpose of the present study is to analyze the content of Ṣadr al-Sharīʿa al-Bukhāri’s (d. 747/1346) Tadīl al-kalām in connection with the interaction of kalām with philosophy. In his introduction the author states that he intends to reorganize and to strengthen the structure of kalām, but without offering any explanation of the method or the means by which he will pursue this goal. This paper argues that Ṣadr al-Sharīa tried to revive and strengthen Maturidian kalām by utilizing the structure and problematics of Ibn Sīnā’s (d. 428/1037) al-Ishārāt, alongside the two most important commentaries on this work by Fakhr al-Dīn al-Rāzī (d. 606/1210) and Nāṣir al-Dīn al-Ṭūsi (d. 672/1274). The article’s most important claim is that in his Ta‘dīl al-Kalām Ṣadr al-Sharīa surveys the tradition of al-Ishārāt both in terms of problematics and outline. A closer examination shows that following al-Rāzī’s pattern, he thoroughly criticizes or adapts the philosophical theories of al-Ishārāt and al-Ṭūsī’s Sharh al-Ishārāt. He thus aims to improve and reinforce the structure of Maturidian Kalām by facing the challenges of Avicennan tradition.

___

Ali Kuşçu; Şerhü Tecrîdi’l-‘akâid, thk. Muhammed er-Rızayî, Kum: İntişarat-ı Raid, 1973.

Alper, Ömer Mahir; “İbn Sînâ’nın Cehâlet Teorisi,” İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 37, 2017, s. 7-34.

Alper, Ömer Mahir; “Mahiyetin Mec‘ûliyeti’ Bağlamında Kemalpaşazâde’nin Cürcânî Eleştirisi”, İslâm Düşüncesinde Süreklilik ve Değişim: Seyyid Şerif Cürcânî Örneği, ed. M. Cüneyt Kaya, İstanbul: Klasik, 2015.

Alper, Ömer Mahir; İbn Sina, İstanbul: İSAM, 2008.

Barsa, Muhammed b. Muhammed el-Hafızi; “Nesebu Sadrişşerî‘a ‘Ubeydillah el-Mahbubî el-Ensarî el-Buhârî”, ed-Dir‘iyye, S. 18-19, Eylül-Aralık 2002, s. 135-170.

Başer, Hacı Bayram; Şeriat ve Hakikat: Tasavvufun Teşekkül Süreci, İstanbul: Klasik, 2017.

Brockelmann, GAL Suppl. 2, Leiden: E. J. Brill, 1938.

Brockelmann, GAL, Weimar: Verlag von Emil Felber, 1902. el-Buhârî, Sadrüşşerîa es-Sanî; Ta‘dîlü’l-‘ulûm, Süleymaniye Kütüphanesi, Antalya-Tekeli- oğlu No:798.

Brockelmann; An Islamic Response to Greek Astronomy, ed. Ahmad Dallal, Leiden: Brill, 1995.

Bukharaev, Ravil; Islam in Russia: The Four Seasons, New York: Routledge, 2013.

Bukharaev, Ravil; “Sufism in Russia: Nostalgia for Revelation”, Sufism in Europe and North America, ed. David Westerlund, London: Routledge Curzon, 2004.

Carnap, Rudolf; Introduction to Symbolic Logic and Its Applications, Dover Publications, 1958. el-Cevziyye, İbn Kayyim; Medâricü’s-sâlikîn, Kahire: Dârü’l-Hadis, 1983.

Cürcânî, Seyyid Şerîf; Şerhu’l-‘Mevâkıf, thk. Mahmud Ömer ed-Dimyâtî, Beyrut: Darü’l-Kü- tübi’l-İlmiyye, 1998.

Debarnot, Marie-Thérèse; “The Zij of Habash al-Hasib: A Survey of MS Istanbul Yeni Cami 784/2”, From Deferent to Equant: A Volume of Studies in the History of Science in the An- cient and Medieval Near East in Honor of E. S. Kennedy, ed. D. A. King, G. Saliba, New York: The New York Academy of Sciences, 1987.

Demirli, Ekrem; İslam Metafiziğinde Tanrı ve İnsan, İstanbul: Kabalcı, 2009.

El-Rouayheb, Khaled; Relational Syllogisms and the History of Arabic Logic, 900-1900, Le- iden: Brill, 2010.

Fârâbî; “Uyûnü’l-mesâil”, Alfarabi’s Philosophische Abhandlungen (Islamic Philosophy 12), nşr. Friedrich Dieterici, ed. Fuat Sezgin, Frankfurt: Institut für Geschichte der Arabisch-Is- lamischen Wissenschaften, 1999 (Leiden 1890’in tıpkıbasımı).

Fârâbî; Kitâbu Ârâi ehl-i medîneti’l-fâzıla, thk. Nasri Nadir, Lübnan: Daru’l-Meşrik, 1986. el-Hücvîrî, Ali b. Osman; Keşfü’l-mahcûb, thk. İs‘âd Abdülhâdî Kandîl, Kahire, 1974.

Gazâlî; Mişkâtü’l-envâr, thk. Abdülaziz Seyrevan, Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1986.

Goldstein, Bernard R; “The Arabic Version of Ptolemy’s Planetary Hypothesis”, Transactions of the American Philosophical Society, S. 57, 1967, s. 3-55.

Gutas, Dimitri; İbn Sina’nın Mirası, der. ve çev. M. Cüneyt Kaya, İstanbul: Klasik, 2004.

Hakîm, Suâd; İbnü’l-Arabî Sözlüğü, çev. Ekrem Demirli, İstanbul: Kabalcı, 2005, s. 290-297.

Haklı, Şaban; “İslam Felsefinde Mekân Ve Boşluk Tasavvurunun Kozmolojiye Tatbiki” Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 6, S. 12, 2007, s. 41-58.

Hicrî, Seccad; “Burhanü’l-müsâmete ber tenâhiy-i eb‘ad ve nakdhâ-yi ân”, Hesti ve Şinâht, c. 1, sayı 2 (Sonbahar-kış), s. 99-128.

İbn Arabî, el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye, tsh. Ahmed Şemsuddin, Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.

İbn Arabî; Fusûsü’l-hikem, thk. Ebu’l-Alâ el-Âfifi, Beyrut: Darü’l-Kitâbi’l-Arabî.

İbn Arabî; Fütûhât-ı Mekkiyye, çev. Ekrem Demirli, İstanbul: Litera, 2006.

İbn Kemal; Risaletü’t-Tafra, Süleymaniye Kütüphanesi: Giresun Yazmalar No: 100.

İbn Sînâ, el-İşârât ve’t-tenbihât, thk. Mustafa Zari‘i, Tahran: Müessese-i Bustan-i Kitab, 1970.

İbn Sînâ; eş-Şifâ: el-İlâhiyât, nşr. el-Eb Anawati, Said Zayid, Kâhire, 1960.

Kâtip Çelebî, Keşfü’z-zunûn ‘an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn, tsh. Mehmet Şerafettin Yaltkaya, el-Kelâbâzî, Ebû Bekir; et-Ta‘arruf li mezhebi ehli’t-tasavvuf, thk. Ahmed Şemseddîn, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2001.

Kilisli Rifat Bilge, Lübnan: Daru İhyai Turasi’l-Arabi, tarihsiz.

Kennedy, E. S; “A Survey of Islamic Astronomical Tables”, Transactions of the American Philosophical Society, S. 46, 1956, s. 123-177.

Kılıç, Muhammet Fatih; “İbn Sînâ’nın Kelamcıların Hudûs Görüşüne Yönelttiği Eleştiriler”, Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, c. 1, S. 28, 2010, , s. 115-134.

Kılıç, Muhammet Fatih; “İbn Sînâ’dan Ebherî’ye Tam İllet-Nakıs İllet Ayrımının Ortaya Çıkışı”, Nazariyat, c. 4, S. 1, 2017, s. 69-90.

King, David; “Islamic Astronomy”, Astronomy Before the Telescope, ed. C. Walker, Londra: British Museum Publications, 1996.

Konevî, Sadreddîn; el-Fükûk fî esrâri müstenidâti hikemi’l-Fusûs, Tahran: İntişarât-ı Mevla.

Konuk, Ahmet Avni; Fusûsü’l-Hikem Tercüme ve Şerhi, haz. Mustafa Tahralı, Selçuk Eraydın, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı (İFAV), 4. bs., 2005.

Kutluer, İlhan; “Halâ”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), c. XV.

el-Mâturîdî, Ebû Mansûr; Kitâbü’t-Tevhîd, nşr. Bekir Topaloğlu vd., Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003.

Medkur, İbrahim; Fi’l-felsefeti’l-İslâmiyye, Kahire: Darü’l-Mearif, 2003.

el-Mekkî, Ebû Tâlib; Kûtü’l-kulûb fî mu‘âmeleti’l-mahbûb, thk. Bâsil ‘Uyûn es-Sûd, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1997.

Molla Sadra, el-Hikmetü’l-müte‘aliye fi esfâri’l-‘akliyyeti’l-erba‘a, Beyrut: Darü İhyai’t-Tü- rasi’l-Arabi, 1990.

Necmeddîn-i Kübrâ; Fevâihü’l-cemâl ve fevâtihü’l-celâl, thk. Yusuf Zeydan, Kuveyt: Daru Suadi’s-Sabah, 1993.

Özen, Şükrü; “Sadrüşşerîa”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), c. XXXV.

Râgıb Paşa, Sefînetü’r-Râgıb ve defînetü’l-metâlib, İstanbul, 1839.

er-Râzî, Fahreddin; Şerhu’l-İşârât ve’t-tenbihât, thk. Ali Rıza Necefzade, Tahran: İntişarât-ı Danişgah-ı Tahran, 1962.

er-Râzî; Şerhu ‘Uyûni’l-hikme, Tahran: Müessesetü Sadık Littibaati ve’n-Neşr, 1953.

Remzî, M. M.; Telfîkü’l-ahbâr ve telkîhü’l-âsâr, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.

Rescher, Nicholas; Aporetics: Rational Deliberation in the Face of Inconsistency, Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 2009.

Sarı Abdullah Efendi; Semerâtü’l-Fuâd (Gönül Meyveleri), haz. Yakup Kenan Necef-zâde, İstanbul: Neşriyat Yurdu, 1967.

Sayılı, Aydın; The Observatory in Islam, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1960.

es-Semerkandî, Semsüddîn, Ebes-Sahâifü’l-ilâhiyye, thk. Ahmed Abdurrahman Şerif, Ku- veyt: Mektebetü’l-Felah, 1985.

es-Serrâc, Ebû Nasr; el-Lüma‘, thk. Ahmed Abdurrahman es-Sayih vd., Kahire: Mektebe- tü’s-sekâfe, 2009.

Shihadeh, Ayman; Doubts on Avicenna, Leiden: Brill, 2015.

Siyalkûtî, Abdülhakîm; Hâşiye ‘alâ Şerhi’l-‘Akâid, İstanbul.

Sühreverdî; ‘Avârifü’l-me‘ârif, thk. Ahmed Abdülhalim Sayih vd., Kahire: Mektebetü’s-Se- kafeti’d-Diniyye, 2006.

Taşköprülüzâde; Mevsu‘atü mustalahâti miftâhü’s-sa‘âde ve misbâhü’s-siyâde fî mev- zu‘âti’l-‘ulûm, thk. Ali Dahruc, Beyrut: Mektebetu Lübnan [Librairie du Liban], 1998.

et-Taftazânî, Sa‘deddîn, Şerhu’l-‘Akâid, thk. Ahmed Hicâzî Sakka, Kahire: Mektebetü Külli- yati’l-Ezher, 1988, s. 27-29.

——; et-Telvîh ilâ keşfi hakâiki’t-Tenkîh, nşr. Adnan Derviş, Beyrut: Dârü’l Erkam b. Ebî’l-Er- kam, 1998.

et-Tûsî, Nasîruddîn; Telhîsu’l-Muhassal, Kahire: Mektebetü’l-Külliyati’l-Ezheriyye, tarihsiz.

et-Tûsî; Şerhu’l-İşârât ve’t-tenbihât, thk. Hasanzâde Âmulî, Kum: Bustane Ketab, 2007.

Uludağ, Süleyman; “Devir”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA).

Uludağ, Süleyman; “Sülûk”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA).

Üçer, İbrahim Halil; “İbn Sînâ’nın Mizaç Tanımı Üzerine: eş-Şifâ/el-Kevn ve’l-Fesâd, VI’nın Karşılaştırmalı Bir Analizi”, İslam Düşüncesinde Mizaç Teorileri, ed. M. Zahit Tiryaki&- Kübra Bilgin Tiryaki, İstanbul: Nobel Yayınları, 2015.

Vâiz-i Kâşifî, Alî Safî b. Hüseyn; Reşehatü aynü’l-hayat, Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2008.

Yılmaz, Hayrettin; “Ubeydullahbin Mes’ûd Sadruşşeria, Hayatı, Eserleri ve Ta‘dîlu’l-Kelâm Adlı Eserinin Muhtevası”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, , S. 3, 1995, s. 211.

Ziriklî; al-A‘lâm, Beyrut: Daru’l-Kutub lil-Melayin, XV. baskı, 2002.

Ziyai, Mecid; “Berersî ve nakd-ı burhan-ı müsamete”, Mütâlâ‘t-ı İslâmî: Felsefe ve Kelam, S. 91, 1392, s. 93-109.